Thẩm quyền, thủ tục áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh

Bộ luật Hình sự năm 2015, sửa đổi bổ sung năm 2017 quy định về hệ thống các biện pháp tư pháp, các biện pháp tư pháp đóng vai trò quan trọng trong việc trừng trị hành vi phạm tội và thể hiện các chính sách của nhà nước. Bên cạnh các biện pháp tư pháp tịch thu vật, tiền trực tiếp liên quan đến tội phạm, biện pháp trả lại tài sản, sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại; buộc công khai xin lỗi thì Bộ luật Hình sự năm 2015 còn quy định về biện pháp bắt buộc chữa bệnh. 

1. Biện pháp bắt buộc chữa bệnh là gì?

Biện pháp bắt buộc chữa bệnh được coi là một trong những biện pháp cưỡng chế bắt buộc được áp dụng để xử lý tội phạm.

Biện pháp chữa bệnh là biện pháp tư pháp buộc người mà trong hoặc sau khi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội, nhưng trước khi bị kết án hoặc đang chấp hành hình phạt mà mắc bệnh tâm thần hoặc bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi phải vào cơ sở điều trị chuyên khoa để chữa bệnh nhằm mục đích loại bỏ những điều kiện có thể dẫn đến việc phạm tội mới trong tương lai do tình trạng bệnh của họ.

2. Biện pháp bắt buộc chữa bệnh tiếng Anh là gì?

Biện pháp bắt buộc chữa bệnh tiếng Anh là “Mandatory disease treatment”.

3. Quy định pháp luật hình sự về biện pháp bắt buộc chữa bệnh

Bộ luật Hình sự năm 2015, sửa đổi bổ sung quy định về biện pháp bắt buộc chữa bệnh như sau:

“Điều 49. Bắt buộc chữa bệnh

1. Đối với người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội trong khi mắc bệnh quy định tại Điều 21 của Bộ luật này, Viện kiểm sát hoặc Tòa án căn cứ vào kết luận giám định pháp y, giám định pháp y tâm thần có thể quyết định đưa họ vào một cơ sở điều trị chuyên khoa để bắt buộc chữa bệnh.

2. Đối với người phạm tội trong khi có năng lực trách nhiệm hình sự nhưng trước khi bị kết án đã mắc bệnh tới mức mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình, thì căn cứ vào kết luận giám định pháp y, giám định pháp y tâm thần, Tòa án có thể quyết định đưa họ vào một cơ sở điều trị chuyên khoa để bắt buộc chữa bệnh. Sau khi khỏi bệnh, người đó có thể phải chịu trách nhiệm hình sự.

3. Đối với người đang chấp hành hình phạt tù mà bị bệnh tới mức mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình, thì căn cứ vào kết luận giám định pháp y, giám định pháp y tâm thần, Tòa án có thể quyết định đưa họ vào một cơ sở điều trị chuyên khoa để bắt buộc chữa bệnh. Sau khi khỏi bệnh, nếu không có lý do khác để miễn chấp hành hình phạt, thì người đó phải tiếp tục chấp hành hình phạt.

Thời gian bắt buộc chữa bệnh được trừ vào thời hạn chấp hành hình phạt tù.”

Biện pháp bắt buộc chữa bệnh chỉ được áp dụng đối với người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội mà mắc bệnh tâm thần dẫn tới mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi hoặc áp dụng đối với người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội mà bị hạn chế năng lực trách nhiệm hình sự.

Biện pháp bắt buộc chữa bệnh có mục đích phòng ngừa khả năng gây thiệt hại cho trật tự, an toàn xã hội của người mắc bệnh tâm thần hoặc bệnh khác gây rối loạn hoạt động tâm thần cũng như loại bỏ khả năng dẫn đến hành vi nguy hiểm cho xã hội. Đồng thời giúp cho người bệnh được chữa bệnh tại các cơ sở điều trị chuyên khoa, và đảm bảo tính nghiêm khắc của pháp luật đối với các trường hợp đã bị kết án hoặc đã thi hành hình phạt.

Đồng thời biện pháp bắt buộc chữa bệnh tác động tới tình trạng sức khỏe của người phạm tội, làm cho họ được cải thiện về tình trạng sức khỏe, chữa khỏi bệnh. Bên cạnh đó, biện pháp này tác động đến gia đình, xã hội, tác động đến những người có cùng môi trường sinh sống với người được điều trị.

Trường hợp người bị mắc bệnh tâm thần khi đang thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội: Theo quy định tại Điều 21 Bộ luật Hình sự năm 2015: “Người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội trong khi đang mắc bệnh tâm thần, một bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình, thì không phải chịu trách nhiệm hình sự.” như vậy trong trường hợp này những người này được coi là người không có năng lực trách nhiệm hình sự, do đó trách nhiệm hình sự không đặc ra đối với họ. Tòa án, Viện Kiểm sát áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh tại cơ sở chuyên khoa y tế đối với họ nếu sau khi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội, họ tiếp tục bị bệnh mà không có dấu hiệu suy giảm hay khỏi bệnh. Còn đối với trường hợp có căn cứ xác định người đó mắc bệnh tâm thần khi đang thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội nhưng đã khỏi bệnh trước thời điểm phát hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội nhưng đã khỏi bệnh trước thời điểm phát hiện hành vi phạm tội thì Viện Kiểm sát, Tòa án không quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh với họ nữa.

Trường hợp người bị mắc bệnh tâm thần trước thời điểm bị kết án, những người này vẫn được coi là người có năng lực trách nhiệm hình sự vào thời điểm phạm tội nên vấn đề trách nhiệm hình sự vẫn được đặt ra. Họ có thể bị áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh trước khi họ phải chịu trách nhiệm hình sự. Người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội có thể bị áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh trước khi phải chịu trách nhiệm hình sự. Trong thời gian chữa trị bệnh, vụ án đang được tiến hành ở giai đoạn tố tụng nào thì cơ quan tiến hành tố tụng ở giai đoạn đó phải ra quyết định tạm đình chỉ vụ án theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự, nếu sau một thời gian chữa trị và khỏi bệnh thì họ phải có thể phải chịu trách nhiệm hình sự.

Trường hợp người bị mắc bệnh tâm thần khi đang chấp hành hình phạt. Biện pháp bắt buộc chữa bệnh được đặt ra nhằm thay thế cho hình phạt mà họ đang chấp hành. Sau khi đã trừ thời gian bắt buộc chữa bệnh vào thời hạn chấp hành hình phạt mà hết thời hạn thì họ không phải chấp hành hình phạt nữa.

4. Quy định của pháp luật Tố tụng hình sự về biện pháp bắt buộc chữa bệnh

Tại Bộ luật Tố tụng hình sự quy định về thủ tục áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh.

Tại Điều 447 Bộ luật Tố tụng hình sự quy định như sau:

“1. Khi có căn cứ cho rằng người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội không có năng lực trách nhiệm hình sự theo quy định tại Điều 21 của Bộ luật hình sự thì tùy từng giai đoạn tố tụng, Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án phải trưng cầu giám định pháp y tâm thần.

2. Căn cứ kết luận giám định pháp y tâm thần, Viện kiểm sát quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh trong giai đoạn điều tra, truy tố; Tòa án quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh trong giai đoạn xét xử và thi hành án.”

Như vậy, đối với trường hợp người có hành vi nguy hiểm cho xã hội mà nghị ngờ không có năng lực trách nhiệm hình sự thì cơ quan đề nghị giám định pháp y tâm thần đó chính là Cơ quan điều tra, Viện Kiểm sát, Tòa án. Cơ quan có thẩm quyền áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh đó chính là Viện Kiểm sát và Tòa án.

Ở giai đoạn điều tra, truy tố, việc áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh do Viện trưởng Viện Kiểm sát nhân dân cùng cấp với cơ quan điều tra đang thụ lý vụ án hoặc Viện trưởng Viện Kiểm sát đang thụ lý vụ án quyết định. Việc quyết định này căn cứ vào kết luận của hội đồng giám định pháp y và yêu cầu áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh của cơ quan điều tra cùng cấp. Trong giai đoạn truy tố, nếu Viện Kiểm sát nghi ngờ bị can bị mắc bệnh tâm thần hoặc bệnh khác làm mất khả năng nhận thức thì Viện trưởng Viện Kiểm sát ra quyết định trưng cầu giám định pháp y tâm thần để áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh giống như ở điều tra.

Ở giai đoạn chuẩn bị xét xử hoặc giai đoạn đã xét xử nhưng chưa có quyết định thi hành án, nếu Tòa án nghi ngờ bị cáo có dấu hiệu mắc bệnh thì Chánh án, Phó Chánh án tòa án nhân dân hoặc tòa án quân sự cấp quân khu trở lên được phân công Chủ tọa phiên tòa quyết định trưng cầu giám định pháp y tâm thần. Trường hợp Hội đồng Giám định pháp y tâm thần kết luận bị cáo bị mắc bệnh tâm thần hoặc bệnh khác làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình thì những người có thẩm quyền phải ra quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh.

Ở giai đoạn thi hành án, đối với người bị phạt tù đang được tại ngoại (cả đối với người chưa có quyết định thi hành án hoặc đã có quyết định thi hành án, người được hoãn hoặc tạm đình chỉ thi hành hình phạt tù) mà có nghi ngờ mắc bệnh thò cơ quan điều tra cấp tỉnh nơi người bị kết án cư trú quyết định trưng cầu giám định pháp y tâm thần. Đối với người bị kết án đang bị tạm giam, đang thi hành án ở phân trại quản lý phạm nhân hoặc trại giam mà có nghi ngờ mắc bệnh thì Giám thị trại giam, trưởng trại gia, đề nghị cục quản lý trại giam, cơ sở giáo dục, trường Giáo dưỡng quyết định trưng cầu giám định pháp y tâm thần.

Trường hợp Hội đồng giám định pháp y tâm thần kết luận người đang chấp hành hình phạt mắc bệnh thì cơ quan đã ra quyết định trưng cầu giám định gửi yêu cầu áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh và kết luận cho Tòa án nhân dân cấp tỉnh hoặc Tòa án quân sự cấp quân khu nơi bị kết án phạt tù tại ngoại cư trú hoặc nơi có trại giam, trại tạm giam đang giam giữ người bị kết án. Tòa án nơi được yêu cầu sẽ ra quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh, sau đó gửi cơ quan điều tra cấp tỉnh nơi người bị kết án đang tại ngoại cơ trú hoặc trại tạm giam, trại giam nơi đang giam giữ người bị kết án để tổ chức đưa họ đến cơ sở chuyên khoa y tế nêu trong quyết định.