Vai trò của Viện kiểm sát trong tố tụng dân sự Việt Nam

Trong cuộc sống hàng ngày, đôi khi một cá nhân hay một cơ quan, tổ chức phải sử dụng quyền khởi kiện đến Tòa án để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Khi đó sẽ phát sinh một quy trình tố tụng mà trong đó Tòa án là cơ quan đại diện cho Nhà nước có trách nhiệm giải quyết vụ việc. Cơ quan, tổ chức, cá nhân khởi kiện (nguyên đơn dân sự), cơ quan, tổ chức, cá nhân bị kiện (bị đơn dân sự), người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan, người phiên dịch, người làm chứng, người giám định, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự… là những chủ thể tham gia tố tụng. Và Tố tụng dân sự cơ bản được hiểu là toàn bộ hoạt động của các bên có liên quan đến việc giải quyết một vụ việc dân sự theo quy định của pháp luật.

Và VKS có vị trí và vai trò tương đối đặc biệt trong tố tụng dân sự. Điều 107 Hiến pháp 2013, Điều 21 BLTTDS 2015 đã khẳng định Viện KSND là cơ quan chịu trách nhiệm kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng dân sự. Theo đó, các hoạt tố tụng dân sự của những người tiến hành tố tụng và những người tham gia tố tụng dân sự là đối tượng kiểm sát của VKSND. Kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng dân sự là giám sát, kiểm tra tính hợp pháp, tính có căn cứ của các hành vi của các chủ thể tiến hành và tham gia tố tụng, đối với các văn bản được các chủ thể tiến hành tố tụng áp dụng trong quá trình giải quyết vụ án dân sự và đó cũng là một hình thức thực hiện quyền lực nhà nước, một trong những hoạt động nhằm thực hiện chức năng kiểm sát hoạt động tư pháp của VKSND.

Theo đó, mục đích của hoạt động kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng dân sự là nhằm bảo đảm cho các hành vi xử sự của các chủ thể tiến hành, tham gia tố tụng và việc áp dụng các văn bản pháp luật trong quá trình giải quyết vụ án được đúng theo quy định của pháp luật. Nội dung hoạt động kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng dân sự là việc VKSND sử dụng các biện pháp, quyền năng pháp lý do Hiến pháp, BLTTDS quy định để kịp thời pháp hiện và loại bỏ những vị phạm của cơ quan, người tiến hành tố tụng và những người tham gia tố tụng nhằm đảm bảo cho việc pháp luật được chấp hành nghiêm chỉnh và thống nhất, bảo vệ lợi ích nhà nước, lợi ích công cộng, quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự.

Về nguyên tắc, So với Luật TCVKSND 2002 và các văn bản pháp luật tố tụng trước đây, chức năng kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng dân sự của VKSND theo Luật TCVKSND 2014 và BLTTDS 2015 tiếp tục khẳng định, bên cạnh đó Luật có nhiều sửa đổi, bổ sung: Viện trưởng VKS và KSV là người tiến hành tố tụng dân sự; đồng thời bổ sung quy định Kiểm tra viên cũng là người tiến hành tố tụng và bổ sung 01 điều luật (Điều 59) quy định về nhiệm vụ, quyền hạn của Kiểm tra viên để bảo đảm phù hợp với Luật TCVKSND 2014; phạm vi tham gia phiên tòa của Viện kiểm sát mở rộng hơn (các điều 21, 232, 296, 367 và 374); việc phát biểu ý kiến của VKSND tại phiên tòa, phiên họp sơ thẩm giải quyết vụ việc dân sự quy định tại Điều 262 và Điều 369 cũng đổi mới, KSV không chỉ phát biểu về việc chấp hành pháp luật tố tụng của Thẩm phán, Hội đồng xét xử như trước đây mà còn phát biểu ý kiến về việc giải quyết vụ án; thẩm quyền xác minh, thu thập tài liệu, chứng cứ của Viện kiểm sát, bên cạnh việc tiếp tục kế thừa quy định của BLTTDS 2015 thì có bổ sung quy định KSV khi được Viện trưởng VKS phân công thực hiện kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng dân sự còn có nhiệm vụ, quyền hạn “Yêu cầu Tòa án xác minh, thu thập chứng cứ trong quá trình giải quyết vụ việc dân sự theo quy định của Bộ luật này;” và sửa đổi quy định về thẩm quyền kháng nghị theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm, theo đó: Bỏ thẩm quyền kháng nghị theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm của Chánh án Tòa án nhân dân cấp tỉnh và Viện trưởng VKSND cấp tỉnh đối với bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án nhân dân cấp huyện, bổ sung quyền kháng nghị cho Chánh án Tòa án nhân dân cấp cao, Viện trưởng VKSND cấp cao..

Theo quy định tại khoản 1 Điều 46 BLTTDS 2015 thì cơ quan tiến hành tố tụng gồm TAND và VKSND. Tòa án là cơ quan xét xử, nhân danh nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam ra bản án, quyết định giải quyết vụ việc dân sự. Trong quá trình tiến hành các hoạt động tố tụng TAND phải thực hiện đúng nhiệm vụ, quyền hạn và chịu trách nhiệm trước pháp luật về việc thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn của chính mình. Cũng là cơ quan tiến hành tố tụng nhưng hoạt động của Viện kiểm sát hoàn toàn khác. VKSND thực hiện việc kiểm sát việc tuân theo pháp luật của Tòa án, những người tiến hành tố tụng và những người tham gia tố tụng theo quy định của BLTTDS. Do đó, việc VKS tham gia trong tố tụng dân sự có những đặc điểm sau:

Thứ nhất, cần khẳng định việc VKS tham gia tố tụng dân sự đã được ghi nhận trong Hiến pháp của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam và là một nguyên tắc cơ bản của tố tụng dân sự. 

Ngay từ khi Hiến pháp 1960, bản Hiến pháp đầu tiên của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa đã ghi nhận về chế định VKSND. Tuy vị trí, chức năng của VKS trải qua các thời kỳ Hiến pháp 1960, 1980, 1992 và mới nhất là Hiến pháp 2013 có nhiều thay đổi nhưng về cơ bản đều ghi nhận VKS có nhiệm vụ bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa, bảo vệ chế độ chế độ xã hội chủ nghĩa và quyền làm chủ của nhân dân, bảo vệ tài sản của Nhà nước, của tập thể, bảo vệ tính mạng, tài sản, tự do, danh dự, nhân phẩm của công dân”. Tại bản Hiến pháp 2013 đã dành các Điều 107, 108 và 109 quy định về vị trí, chức năng, nhiệm vụ và mô hình VKSND, trong đó xác định chức năng của VKSND là thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp.

Nếu như Hiến pháp đã ghi nhận một trong hai chức năng cơ bản của VKSND là kiểm sát hoạt động tư pháp thì đã BLTTDS 2015 cụ thể hóa điều này thành nguyên tắc Kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng dân sự quy định tại Điều 21. Theo đó: “Viện kiểm sát kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng dân sự, thực hiện các quyền yêu cầu, kiến nghị, kháng nghị theo quy định của pháp luật nhằm bảo đảm cho việc giải quyết vụ việc dân sự kịp thời, đúng pháp luật”.

Với việc quy định kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong TTDS là một nguyên tắc cơ bản của BLTTDS cho thấy tầm quan trọng, vai trò của VKSND trong tố tụng dân sự. Đây chính là tư tưởng pháp lý cơ bản, xuyên suốt trong quá trình xây dựng và thực hiện BLTTDS. Việc vi phạm nguyên tắc này được coi là vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng dẫn đến hậu quả chính là vụ việc phải được xem xét lại ngay cả khi bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật.

Thứ hai, kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng dân sự là một hoạt động tố tụng dân sự do cơ quan duy nhất thực hiện chính là VKSND. 

Như đã nói ở trên thì theo quy định của Hiến pháp, Luật TCVKSND thì VKS là cơ quan có chức năng thực hành quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp. Với chức năng, nhiệm vụ của mình VKS thực hiện quyền lực nhà nước, trực tiếp tham gia giám sát các hoạt động tư pháp, góp phần bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa quyền làm chủ của nhân dân và bảo đảm trật tự xã hội. VKS thực hiện chức năng của mình thông qua các hoạt động như: nhận thông báo, quyết định, bản án của Tòa án và các văn bản có liên quan đến việc giải quyết vụ án dân sự, kiểm sát hoạt động của Tòa án trong khi tiến hành tố tụng, kiểm sát hoạt động tố tụng của bị đơn, nguyên đơn, người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan… Pháp luật quy định về nhiều cơ chế giám sát các hoạt động tố tụng dân sự nhưng kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng dân sự thì chỉ có duy nhất VKS mới đủ thẩm quyền, được giao đầy đủ các công cụ pháp lý để thực hiện công việc này. Cụ thể BLTTDS 2015 và các văn bản hướng dẫn thi hành quy định thì VKS có quyền yêu cầu, quyền kiến nghị và quyền kháng nghị, kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong việc giải quyết các vụ án dân sự, giải quyết việc dân sự của Tòa án, Kiểm sát việc tuân theo pháp luật của những người tham gia tố tụng, thực hiện kiểm sát bản án, quyết định của Tòa án, tham gia phiên tòa, phiên họp…

Thứ ba, hoạt động kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng dân sự phải tuân theo những quy định của pháp luật về trình tự và thủ tục. 

Vì hoạt động kiểm sát của VKS nhằm mục đích bảo đảm hoạt động của Tòa án, của đương sự và những người tham gia tố tụng phải tuân thủ đúng quy định của pháp luật nên hoạt động kiểm sát cả VKS không thể nằm ngoài pháp luật.

Với các quy định trên đây, luật hiện hành vẫn tiếp tục khẳng định chức năng và địa vị pháp lý của cơ quan VKS là cơ quan tiến hành tố tụng, thực hiện chức năng kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng dân sự, vì vậy, tất cả các quyết định mang tính chất giải quyết, xử lý vụ việc dân sự của cơ quan xét xử phải được gửi cho VKS để thực hiện chức năng kiểm sát trong một thời hạn rất nghiêm ngặt. Một trong những phương thức hoạt động chủ yếu để thực hiện chức năng nói trên là phải tập trung kiểm sát các bản án và quyết định giải quyết, xử lý vụ việc dân sự của Tòa án để góp phần đảm bảo các quyết định này có căn cứ và hợp pháp; trong trường hợp phát hiện có vi phạm pháp luật, VKS được thực hiện các quyền: quyền yêu cầu, quyền kiến nghị và quyền kháng nghị nhằm đảm bảo việc giải quyết vụ việc dân sự kịp thời, đúng pháp luật.

Từ những phân tích trên cho thấy, trước hết phải khẳng định việc tham gia tố tụng của VKSND trong tố tụng dân sự bảo đảm tính thượng tôn pháp luật. Đây là mục đích được xác định ngay từ ngày đầu khi thành lập cơ quan kiểm sát và vai trò này luôn được khẳng định qua các lần sửa đổi, bổ sung luật. Trong hệ thống bộ máy nhà nước, VKSND có chức năng kiểm sát việc tuân theo pháp luật cho thấy tầm quan trọng của VKSND trong bảo đảm pháp chế xã hội chủ nghĩa. Quyền làm chủ của nhân dân, đảm bảo pháp luật được thực thi nghiêm chỉnh và thống nhất. Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật và VKS có nhiệm vụ giám sát việc thực thi pháp luật của cơ quan tư pháp, bảo đảm cho pháp luật được tôn trọng trong các hoạt động của cơ quan tiến hành tố tụng và của những người tham gia tố tụng.

Bên cạnh việc bảo đảm tính thượng tôn pháp luật, việc tham gia TTDS của VKSND còn góp phần phát hiện, hạn chế những tiêu cực, sai sót trong hoạt động tố tụng, nâng cao tinh thần trách nhiệm của những người tiến hành tố tụng trong giải quyết các vụ việc dân sự. BLTTDS quy định thẩm phán và hội thẩm nhân dân khi xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật, bên cạnh đó là quy định quyền quyết định và tự định đoạt của đương sự. Muốn đảm bảo những điều đó thì nhất thiết phải có sự kiểm sát của VKSND, bởi hoạt động tố tụng của người tiến hành tố tụng do nhiều nguyên nhân khác nhau có thể không khách quan. Và nhiều khi vì lý do lịch sử để lại, không phải người tiến hành tố tụng nào cũng nhận thức vấn đề giống nhau, do đó cần có sự giám sát của VKSND để bảo đảm cho hoạt động tố tụng đúng trình tự, thủ tục theo đúng quy định của pháp luật.

Cuối cùng, hoạt động kiểm sát của VKSND trong tố tụng dân sự đảm bảo cho việc dân sự được giải quyết nhanh chóng, khách quan, toàn diện, đầy đủ và kịp thời, đảm bảo cho bản án, quyết định của Tòa án có căn cứ và đúng pháp luật, đảm bảo quyền lợi của người tham gia tố tụng. Sự tham gia của VKSND thể hiện hoạt động kiểm sát của VKSND từ giai đoạn thụ lý hồ sơ, điều tra xác minh thu thập chứng cứ đến khi xét xử. Tùy vào từng giai đoạn, từng nội dung công việc cụ thể mà VKSND có quyền ra các văn bản đề nghị, kiến nghị, hay kháng nghị nhằm giúp cho việc giải quyết vụ việc ở các cấp TAND được nghiêm túc, đúng trình tự và thủ tục do pháp luật quy định. Thực tiễn thể hiện đó là, khi có sự tham gia của VKSND trong tố dân sự cho thấy khi có văn bản đề nghị, kiến nghị của VKSND thì số lượng các vụ án quá hạn, kéo dài giảm đi đáng kể. Và TAND cũng đã khắc phục những thiếu sót theo ý kiến của VKSND cũng làm giảm đáng kể vụ việc phải kháng nghị theo trình tự phúc thẩm, giám đốc thẩm, tái thẩm. Điều này không chỉ đảm bảo cho các bên tham gia tố tụng mà còn giúp cho vụ án được giải quyết nhanh chóng, khách quan và đúng pháp luật.