Công lý thường có ba yếu tố định tính cơ bản: khả năng tìm ra sự thật và tính chính xác của quyết định của toà án; thời gian tiếp cận công lý phải đảm bảo, công lý bị trì hoãn là công lý bị từ chối; chi phí tài chính cho quy trình tiếp cận công lý phải tính hợp lý.
Mục lục bài viết
1. Công lý phân phối:
Theo Aristoste, công lý phân phối là cách thức, nỗ lực cố gắng để công | bằng với mỗi người, đúng theo những gì mà người đó xứng đáng, đây chính là mối quan tâm chủ yếu, hàng đầu của các nhà lập pháp. Triết gia chính trị người Mỹ John Rawls (1921–2002) cho rằng công lý mà theo đó lợi ích của hợp tác kinh tế và xã hội được phân phối.
Các quan điểm phê bình cho rằng không thể có một loại công bằng xã hội như vậy được. Giáo sư F.A. Hayek (1899–1992), chủ soái của trường phái tân tự do cho rằng và giáo sư Robert Nozick (1938– 2002) cho rằng các tranh luận về công lý phân phối đều là sai lầm bởi vì nó làm ta liên tưởng đến sự hiện diện của một cá nhân hoặc một cơ chế phân phối. Ở những nền kinh tế phát triển, điều đó là không thể tồn tại và trong một xã hội tự do, những nỗ lực thiết chế hóa một cơ chế như vậy thì sẽ hủy diệt tất cả tự do. F.A. Hayek cho rằng không thể tính toán một cách cơ học việc quyết định việc sản xuất và phân phối nhằm đạt được công lý, tuy nhiên ông không phủ nhận rằng nhà nước cần phải làm gì đó để mà đảm bảo một mức sống tối thiểu. Các nguyên tắc của Rawls là rất thuyết phục nhưng đó không phải là nguyên tắc của công lý. Còn Robert Nozick cho rằng nhà nước không có quyền chiếm hữu các nguồn lực của cá nhân để phân bổ chúng theo bất cứ nguyên tắc công lý nào.
Karl Marx (1818–1883), nhà tư tưởng của chủ nghĩa cộng sản, người đã mạnh mẽ lên án những bất công trong chế độ tư bản, trong tác phẩm Phê phán cương lĩnh Gôta của ông (Critique of the Gotha Programme) đã đặt nền móng cho lý luận về phân phối mới trong liên hệ với trình độ phát triển của sản xuất xã hội. Với ông, công lý là phân phối công bằng là gì? Ông cho rằng trong giai đoạn đầu việc phân phối được thực hiện theo nguyên tắc “làm theo năng lực, hưởng theo lao động”. Khi chuyển sang giai đoạn của xã hội cộng sản, sản phẩm tiêu dùng dồi dào đến mức không cần dùng phân phối lợi ích vật chất để kích thích lao động nữa thì thực hiện nguyên tắc mới là “làm theo năng lực, hưởng theo nhu cầu”.
2. Công lý cải tạo:
Theo Aristoste, công lý cải tạo là nơi mà toà án sửa chữa một lỗi lầm do một bên phạm phải đối với bên khác. Công lý cải tạo được thể hiện là sự công bằng giữa hình phạt và tội phạm. Một ví dụ điển hình của loại công lý này là việc Vương quốc Campuchia mở các phiên tòa có sự tham gia của quốc tế, theo thủ tục tố tụng thẩm vấn của Cộng hòa Pháp vào tháng 7 năm 2010, xét xử cựu lãnh đạo chủ chốt của Khơme đỏ, Comrade Duch, 67 tuổi, người được giao phụ trách hệ thống nhà tù và bộ phận an ninh, về tội diệt chủng đối với 14.000 mạng người tại các trại tập trung. Phiên tòa đã diễn ra với hơn 31.000 người tham dự, kéo dài trên 77 ngày và Tòa án đã kết án Comrade Duch 35 năm tù giam. Người dân cho rằng trừ thời gian đã giam giữ trước đó, ông ta chỉ phải tiếp tục ở tù 19 năm, mức án là phi công lý bởi nó thuần túy tuân theo những chuẩn mực quốc tế trong khi đó theo pháp luật Campuchia thì giết 3 người đã phải chịu hình phạt chung thân. Hình phạt dành cho Comrade Duch là không phù hợp với tội phạm hắn đã gây ra. Dư luận không đồng tình bởi với hình phạt như vậy với sự quy đổi tương ứng thì 11 giờ ngồi tù cho 01 mạng người.
Tuy nhiên, công lý cải tạo ở đây không bao gồm công lý báo thù bởi, khi một tên tội phạm gây thương tích cho người khác thì không nên chỉ quan tâm việc trừng phạt mà cần phải thu hồi cả những lợi ích mà người vi phạm có được từ việc phạm tội. Dự thảo Bộ luật hình sự sửa đổi (Khoản 3, Khoản 4 Điều 39) trình Quốc hội khóa 13 kỳ họp thứ 9 vừa qua cũng đang nhấn mạnh hướng tiếp cận này, theo đó dự thảo đề xuất các biện pháp thu hồi những lợi ích do vi phạm pháp luật mà có, “người bị kết án tử hình nếu chủ động động khắc phục hậu quả của tội phạm do mình gây ra, tự nguyện giao nộp cho Nhà nước ít nhất hai phần ba số tiền, tài sản do phạm tội mà có thì hình phạt tử hình được chuyển thành tù chung thân”.
3. Công lý tưởng giao:
Công lý tưởng giao là sự ngang giá giữa những vật được trao đổi. Khái niệm về công lý tưởng giao ra đời khi sự trao đổi các giá trị, lợi ích giữa các cá nhân phát triển một cách mạnh mẽ với nguyên tắc là tôi trao một lợi ích cho bạn thì bạn của trao một lợi ích cho tôi. Một hợp đồng trao đổi là một hành động của công lý tưởng giao tự nguyện mà trong đó mỗi người đều nhận được những giá trị lớn hơn với giá trị tương ứng mà anh ta đã trao đi. Mục đích của công lý tưởng giao là duy trì sự bình đẳng về quyền giữa các cá nhân, bảo vệ sự tự do và nhấn mạnh trách nhiệm của từng cá nhân trong cộng đồng xã hội.
4. Công lý tự nhiên:
Công lý còn được quan niệm là nguyên tắc công bằng về thủ tục, chống lại mọi thành kiến, thiên lệch, đặc biệt là thủ tục tố tụng, luận tội. Nguyên tắc này bắt nguồn từ câu chuyện Vườn địa đàng trong Sáng thế ký (khoảng năm 400 TCN), câu chuyện thường được sử dụng để giải thích nguồn gốc tội lỗi và sai phạm của loài người trong Kinh Thánh. Quyền được nghe, được xét xử là chủ đề chính của các nguyên tắc công lý tự nhiên. Câu chuyện là sự khởi đầu cho một tư duy pháp lý mang tính chất tiên nghiệm, có ý nghĩa khoa học và nhân văn sâu sắc, đó chính là nguyên tắc, là nghĩa vụ phải hành động một cách công bằng, công chính, dù người đó là bất cứ ai, từ Thiên chúa (người cai quản) hay là mỗi con người bình thường trong xã hội.
Ngày nay, công lý tự nhiên – nghĩa vụ thực thi công bằng, chặt chẽ về thủ tục nhằm chống lại những thành kiến, định kiến, những suy nghĩ và thông tin thiên lệch vẫn giữ nguyên giá trị và giữ vai trò hết sức quan trọng trong việc gìn giữ, bảo vệ và phát triển lòng tin, niềm tin của cộng đồng đối với sự công chính của hệ thống pháp luật và tư pháp của mỗi quốc gia. Hệ thống luật án lệ (common law) ngày nay vẫn duy trì hai nguyên tắc cơ bản cụ thể hóa yêu cầu của công lý tự nhiên trong quá trình xét xử, luận tội, bao gồm: (1) Audi alteram partern (Hear the other side or The right to a fair hearing): Một cá nhân không thể bị trừng phạt bởi một quyết định liên quan đến mình trừ khi cá nhân đó được thông báo trước về vụ việc, có cơ hội công bằng để trả lời những cáo buộc và có điều kiện để bảo vệ chính mình, (2) Nemo debet esse judex in propria sua causa (No one can be judge in his or her own cause or the rule against bias): Người có thẩm quyền giải quyết vụ việc không được có những lợi ích về tài sản, tiền bạc hoặc nhân thân có thể ảnh hưởng đến kết quả tranh tụng, người đó cần phải thể hiện được hoặc chứng minh được sự công tâm, khách quan và chính trực của mình khi tham gia giải quyết vụ việc.
Công lý tự nhiên đòi hỏi chính quyền phải đưa ra những tiêu chuẩn tối thiểu về thủ tục của quá trình đưa ra quyết định. Điển hình của cách tiếp cận này là Điều khoản sửa đổi thứ 5 và 14 của Hiến pháp Hoa Kỳ với những quy định về tầm quan trọng thủ tục chặt chẽ của pháp luật (due process of law), “không ai bị tước đoạt sinh mạng, tự do hoặc tài sản, nếu không có quá trình xét xử theo đúng luật”. Trong nền khoa học pháp lý thế giới ngày nay, các cơ quan tư pháp có sự phân biệt khá sâu sắc giữa “công lý theo thủ tục/công lý tự nhiên” (procedural justice) và “công lý theo bản thể” (subjective justice). Nếu một người giết hại người khác, công lý bản thể (công bằng về nội dung) đòi hỏi kẻ sát nhân phải bị trừng phạt theo đúng pháp luật. Tuy nhiên, nếu kẻ sát nhân bị tra tấn một cách bất hợp pháp để phải thú tội thì công lý thủ tục đã không được thực thi và trong trường hợp đó công lý thủ tục sẽ thắng công lý theo bản thể.
Trong lĩnh vực tư pháp xét xử, các nghiên cứu cho rằng các thủ tục tố tụng chính là những cơ chế, những công cụ xã hội giúp các cá nhân tiếp cận được công lý. Nếu các cơ chế tố tụng không đủ mạnh và hiệu quả thì có thể làm vô hiệu hoá quá trình thực thi các quyền cơ bản của các cá nhân. Các cơ chế tố tụng phải đáp ứng ứng kịp thời, đầy đủ yêu cầu của xã hội và phải thực sự là người đầy tớ phục vụ, thúc đẩy công lý chứ không phải là ông chủ của công lý. Trong lĩnh vực tố tụng hình sự, lý thuyết tìm kiếm sự thật (The truth finding theory), một trong những học thuyết có nhiều ảnh hưởng trong lĩnh vực tố tụng tại các quốc gia có hệ thống pháp luật phát triển, cũng nhấn mạnh rằng mặc dù các cơ chế tố tụng đều hướng tới việc tìm ra sự thật khách quan của vụ việc nhưng công lý và sự thật khách quan của vụ việc không hoàn toàn đồng nhất. Công lý là một điều gì đó rộng lớn và có ý nghĩa sâu sắc hơn so với sự thật. Sự thật khách quan của vụ việc chỉ là một trong những thành tố cơ bản của công lý.
Ngày nay, trong các công cuộc cải cách tư pháp, các nghiên cứu cho rằng công lý có ba yếu tố định tính cơ bản: Thứ nhất, khả năng tìm ra sự thật và tính chính xác của quyết định của toà án. Thứ hai, thời gian tiếp cận công lý phải đảm bảo, công lý bị trì hoãn là công lý bị từ chối. Thứ ba, chi phí tài chính cho quy trình tiếp cận công lý phải tính hợp lý, không mang tính chất rào cản đối với quá trình tìm kiếm công lý của các tổ chức và cá nhân. Đây chính là những tiêu chí cơ bản được dùng để đánh giá mức độ thành công các cuộc cải cách tư pháp xét xử của các quốc gia trên thế giới./.
