Hiện tượng tha hóa và vấn đề giải phóng con người (C.Mác)

1. Quan điểm của C.Mác về hiện tượng tha hóa của con người:

Khái niệm tha hóa được C.Mác tiếp tục kế thừa từ Hêghen và Phoiơbắc nhưng dựa trên sự nghiên cứu các mặt khác nhau của tha hóa gắn liền với cái gọi là “sự phụ thuộc của tư bản vào lao động”. C.Mác đã phân tích tha hóa thông qua quan hệ nền tảng giữa con người với con người, giữa con người với sản xuất vật chất, giữa con người với hoạt động kinh tế. Theo C.Mác, tha hóa nói lên quá trình mà trong đó sản phẩm do con người tạo ra (sản phẩm lao động, tiền bạc, quan hệ xã hội…) cũng như thuộc tính hoặc năng lực nào đó của con người trong những hoàn cảnh, điều kiện lịch sử nhất định, chúng bị biến đổi trở thành những thứ độc lập với con người và chi phối lại con người. Không những thế, tha hóa còn chỉ những hiện tượng hay những quan hệ xã hội nào đó biến thành một cái gì khác với bản thân chúng, trở thành cái chi phối con người, trở thành mục đích sống của con người. Như vậy, theo C.Mác, “tha hóa là quá trình con người tự đánh mất những năng lực bản chất người của mình, trở thành một thực thể khác”

Như vậy, cách tiếp cận của C.Mác về tha hóa được dựa trên nền tảng hiện thực, không chung chung, trừu tượng, phi lịch sử mà xuất phát từ những con người cụ thể đang sống và hoạt động trong những quan hệ xã hội nhất định, trong những điều kiện lịch sử của một thời đại nhất định nói cách khác quan niệm duy vật lịch sử về tha hóa đã được tuân thủ và áp dụng triệt để.

2. Đặc điểm của hiện tượng tha hóa theo quan điểm C.Mác:

2.1. Tha hóa là quá trình con người đã trở thành không phải chính mình:

Điều này được thể hiện qua việc C.Mác chỉ ra và lý giải rằng do nhiều nguyên nhân, yếu tố khác nhau và trong những điều kiện xác định, quá trình tha hóa ở con người với tư cách là những cá nhân trong xã hội đã diễn ra như một quá trình.

C.Mác cho rằng việc quan hệ cá nhân chuyển biến thành mặt đối lập của nó, tức là thành quan hệ thuần túy khách thể. Việc cá nhân tự bản thân phân biệt cá tính và tính ngẫu nhiên là một quá trình lịch sử và mang những hình thức khác nhau, ngày càng gay gắt và phổ biến ở các thời kỳ lịch sử phát triển khác nhau. Trong xã hội ngày nay, sự thống trị của những quan hệ khách thể đối với cá nhân, sự khống chế của tính ngẫu nhiên với cá tính đã mang một hình thức gay gắt nhất, phổ biến nhất. Do đó đã đặt ra trước những cá nhân đang tồn tại một nhiệm vụ hoàn toàn rõ ràng. Sự thống trị này đã đặt ra nhiệm vụ sau đây: xác lập sự thống trị của cá nhân đối với tính ngẫu nhiên và những quan hệ để thay thế cho sự thống trị của các quan hệ và của tính ngẫu nhiên đối với cá nhân. 

Khi phê phán Pruđông về vấn đề này, C.Mác đã có sự phân tích rõ hơn rằng Pruđông chưa thể diễn đạt tư tưởng ấy của mình một cách thỏa đáng. “Chiếm hữu bình đẳng” là quan niệm kinh tế chính trị, do đó nó vẫn còn là biểu hiện tha hóa của một sự thực là vật thể, với tư cách là sự tồn tại vì con người, là sự tồn tại vật thể của con người đồng thời cũng là sự tồn tại hiện có của con người và cũng là sự tồn tại hiện có của con người vì người khác. Đây là quan hệ người của anh ta đối với người khác, là quan hệ xã hội của người đối với người.

2.2. Tha hóa là một hiện tượng xã hội:

Theo C.Mác thì tha hóa chỉ là một dạng quan hệ xã hội và nó chỉ tồn tại ở con người và xã hội loài người. Hay nói một cách đơn giản, nội dung của phạm trù tha hóa chỉ phản ánh và thể hiện những cái, những hiện tượng, những quá trình có liên quan đến con người và liên quan đến xã hội loài người.

Tha hóa trong quan hệ xã hội tồn tại với tư cách là “quan hệ kép”. Một mặt, đây là quan hệ của người lao động với chính lao động của anh ta. Mặt khác, đó là quan hệ của hành vi lao động với sản phẩm lao động của anh ta.

C.Mác giải thích rằng một mặt, chúng ta xem xét mối quan hệ của lao động bị tha hóa với bản thân người công dân, nghĩa là quan hệ của lao động bị tha hóa với bản thân nó thì ta đã tìm thấy quan hệ sở hữu của “người không phải công nhân” với “người công nhân” và với lao động với tính cách là sản phẩm hay kết quả tất nhiên của quan hệ đó. Sở hữu tư nhân, với tư cách là biểu hiện vật chất khái quát của lao động bị tha hóa, bao gồm hai quan hệ: quan hệ của công nhân với lao động, với sản phẩm lao động của mình và với người không phải công nhân, và quan hệ của người không phải công nhân với người công nhân và với sản phẩm lao động của người công nhân. 

Tư tưởng coi tha hóa với tư cách là một loại quan hệ xã hội được V.I.Lênin đánh giá cao và cho là hết sức đặc sắc và độc đáo: “Vì nó vạch rõ C.Mác đã tiến gần như thế nào đến tư tưởng cơ bản của toàn bộ “hệ thống” của ông, sit venia verbo, tức là tư tưởng về những quan hệ sản xuất xã hội”

2.3. Tha hóa chính là cái xuất phát từ con người, từ xã hội loài người:

Do nhiều nguyên nhân, xuất phát từ con người, từ xã hội loài người, tha hóa đã trở thành cái khác xa lạ, vượt lên trên con người và xã hội loài người; quay trở lại chi phối, nô dịch con người và xã hội loài người.

C.Mác cho rằng sự tha hóa thể hiện ở chỗ tư liệu sinh hoạt của tôi thuộc về người khác, đối tượng mong muốn của tôi là vật sở hữu của người khác mà tôi không cóđược, cũng như bản thân mỗi vật hóa ra là một cái khác với bản thân nó hay hoạt động của tôi hóa ra là một cái khác nào đó và cuối cùng điều này cũng đúng cả đối với nhà tư sản, lực lượng không phải người nói chung thống trị tất cả

Như vậy, có thể thấy, tha hóa xuất phát từ chính con người, xã hội loài người, song trong những điều kiện và hoàn cảnh bất thuận đã trở thành cái xa lạ, quay trở lại chi phối, thống trị con người và xã hội loài người. Rõ ràng, về chất, cách hiểu của C.Mác về tha hóa khác so với những nhà lý luận tôn giáo khác như Phoiơbắc, Pruđông và kể cả Hêghen, mặc dù trong giai đoạn đầu của sự nghiệp triết học, C.Mác đã một vài lần sử dụng thuật ngữ “vật hóa”, thuật ngữ mà Hêghen thường dùng để luận giải về tha hóa.

2.4. Lao động tha hóa:

Đây là nội dung cơ bản, xuyên suốt, bao trùm nhất trong toàn bộ lý luận của C.Mác về tha hóa. Thực ra, tha hóa lao động là hiện tượng xuất hiện từ lâu trước khi có chủ nghĩa tư bản. Đây là hiện tượng gắn với những xã hội mà ở đó con người đã sản xuất ra những điều kiện sống chủ yếu cho xã hội, song lại được hưởng quá ít từ những điều kiện sống do chính mình sản xuất ra đó.

Song, theo C.Mác, chỉ khi đến giai đoạn của chủ nghĩa tư bản thì tha hóa lao động ở con người và xã hội loài người mới trở nên phổ biến nhất, rõ ràng nhất và có những biểu hiện đầy đủ nhất.

Trong chủ nghĩa tư bản, không chỉ sản phẩm lao động bị tha hóa là mà chính hành vi lao động bị tha hóa cũng là tất yếu. Những hình thái xã hội của lao động của bản thân người công nhân hay là những hình thái của lao động xã hội của bản thân họ là những quan hệ được hình thành một cách hoàn toàn độc lập đối với công nhân. Nếu lấy tách riêng từng người ra, những người công nhân phụ thuộc vào tư bản trở thành những yếu tố của những cơ cấu xã hội đó, nhưng những cơ cấu xã hội đó lại không thuộc về công nhân. Vì vậy, những cơ cấu ấy đối lập với công nhân như là những phương thức do chính tư bản sử dụng, như là những sự kết hợp cấu thành cái thuộc tính của tư bản (khác với sức lao động của mỗi người công nhân đứng tách riêng ra), phát sinh từ tư bản và được gộp vào thành phần của tư bản

Sự tha hóa sản phẩm lao động và sự tha hóa hình thái lao động có mối quan hệ nhân quả với nhau, đó là tha hóa hình thái lao động là nguyên nhân, tha hóa sản phẩm lao động là kết quả, là hệ quả tất yếu của tha hóa hành vi sản xuất. 

3. Hệ quả của hiện tượng tha hóa lao động – con người mất dần tính loài:

Hiện tượng tha hóa của lao động dẫn tới những hệ quả như sau: 

– Bản chất có tính loài của con người, cơ thể con người cũng như tài sản tinh thần có tính loài của con người bị biến thành một bản chất xa lạ với con người, thành phương tiện duy trì sự tồn tại cá nhân của con người. Lao động bị tha hóa làm cho thân thể của con người cả bên trong lẫn bên ngoài, bản chất tinh thần của con người, bản chất nhân loại của con người, trở thành xa lạ với con người.

– Kết quả trực tiếp của việc con người bị tha hóa với sản phẩm lao động của mình, với hoạt động sống của mình, với bản chất có tính loài của mình đó là sự tha hóa của con người với con người. Khi con người đối lập với bản thân mình thì con người khác đối lập với nó…

Nói chung, luận điểm cho rằng bản chất có tính loài của con người bị tha hóa với con người có nghĩa là một người này bị tha hóa với người khác và từng người trong số họ cũng dần bị tha hóa với bản chất người.

Như vậy, con người vốn có bản chất loài, bản chất xã hội những dần dần đã bị cá biệt hóa trong quá trình tha hóa, dẫn đến hệ quả tất yếu là bản chất loài mất dần di, triệt tiêu dần đi. Con người chỉ còn là những cá nhân, những cá thể riêng lẻ, đơn độc, tất yếu mất dần tính loài, tính người.

4. Vấn đề giải phóng con người theo quan điểm C.Mác:

Thông qua hoạt động thực tiễn, con người đã để lại dấu ấn sáng tạo của bàn tay và trí tuệ của mình vào tự nhiên, cải tạo đời sống xã hội và từ đó phát triển, hoàn thiện chính bản thân mình. Con người vừa là chủ thể, vừa là khách thể của tiến trình phát triển lịch sử; con người làm nên lịch sử của chính mình nên lịch sử là lịch sử của con người, do con người và vì con người.

Khẳng định tính xã hội của con người và vị thế chủ thể sáng tạo lịch sử của con người, C. Mác đi đến quan niệm rằng, trình độ giải phóng xã hội bao giờ cũng thể hiện ở tự do xã hội. Giải phóng cá nhân tạo ra động lực cho sự giải phóng xã hội và giải phóng xã hội lại trở thành điều kiện thiết yếu cho sự giải phóng cá nhân; con người tự giải phóng mình, giải phóng xã hội, thúc đẩy tiến bộ xã hội. Con người được giải phóng và được tự do phát triển toàn diện là một trong những đặc trưng cơ bản của chế độ xã hội mới, chế độ xã hội xã hội chủ nghĩa mà giai cấp vô sản – giai cấp công nhân hiện đại và các chính đảng của nó có sứ mệnh phải xây dựng.