Cơ chế giải quyết tranh chấp theo Hiệp định EVIPA thế nào?

1. Tòa án đầu tư thường trực và Hội đồng tài phán phúc thẩm có quyền đảo ngược phán quyết:

Tòa án đầu tư thường trực và Hội đồng tài phán phúc thẩm trong Hiệp định Thương mại và Đầu tư giữa Liên minh Châu Âu và Việt Nam (EVIPA) được trang bị quyền lực đặc biệt, bao gồm khả năng đảo ngược phán quyết. Điều này là một đặc điểm mới và quan trọng so với cơ chế giải quyết tranh chấp truyền thống.

Với EVIPA, Việt Nam lần đầu tiên quy định một cơ quan giải quyết tranh chấp thường trực trong một hiệp định bảo hộ đầu tư của mình. Khác với cơ chế trọng tài quốc tế truyền thống, EVIPA thúc đẩy sự minh bạch và hiệu quả trong giải quyết tranh chấp bằng cách áp dụng một thiết chế cố định, tập trung vào Tòa án đầu tư thường trực và thiết lập khung thời hạn tố tụng cụ thể để giải quyết tranh chấp nhanh chóng.

Để đảm bảo hiệu quả của thiết chế cố định này, EVIPA đưa ra các điều chỉnh quan trọng như quy định về tính minh bạch và nâng cao hiệu quả của biện pháp thi hành phán quyết. Nó cũng hạn chế khả năng lạm dụng quy định giải quyết tranh chấp bằng cách cấm lựa chọn nhiều cơ chế tài phán đồng thời và áp dụng cơ chế sàng lọc để từ chối đơn kiện vô căn cứ.

Mỗi vụ tranh chấp đầu tư được đưa ra Tòa án đầu tư sẽ được giải quyết bởi một hội đồng xét xử của tòa sơ thẩm. Trong trường hợp có kháng cáo, hội đồng xét xử của tòa phúc thẩm sẽ tiếp tục giải quyết. Hệ thống Tòa đầu tư trong EVIPA bao gồm Hội đồng xét xử sơ thẩm và Hội đồng xét xử phúc thẩm, với thành viên đến từ nhiều quốc gia để đảm bảo tính đa dạng và công bằng.

Thời gian giải quyết tranh chấp tại cả hai cấp tòa đều được điều chỉnh cụ thể trong EVIPA. Quy trình tố tụng được thiết lập một cách chặt chẽ, đảm bảo rằng thời gian giải quyết không vượt quá 2 năm và không chấp nhận sự trì hoãn không cần thiết.

Điểm nổi bật khác của EVIPA là khả năng thay đổi hoặc đảo ngược phán quyết của hội đồng tài phán phúc thẩm, một tính năng quan trọng giúp đảm bảo tính linh hoạt và công bằng trong quá trình phúc thẩm.

Cuối cùng, EVIPA còn đưa ra khả năng thi hành ngay lập tức các phán quyết của tòa tại quốc gia thành viên, loại bỏ nhu cầu thông qua các thủ tục công nhận và cho thi hành trong nước. Điều này đánh dấu một bước tiến quan trọng trong quy trình thi hành phán quyết của tòa án đầu tư.

2.  Các bên không thể can thiệp vào quá trình thành lập hội đồng xét xử:

Các bên tham gia không có quyền can thiệp vào quá trình thành lập hội đồng xét xử theo quy định của Hiệp định. EVIPA nghiêm cấm việc lựa chọn đồng thời nhiều cơ chế tài phán, hạn chế việc khởi kiện đồng thời tại cả tòa trong nước và trọng tài quốc tế, và từ chối tiếp nhận những đơn kiện không có căn cứ, nhằm đảm bảo quyền lợi của cả hai bên, chính phủ và nhà đầu tư.

Nếu nguyên đơn chọn phương thức giải quyết tranh chấp thông qua Hệ thống Tòa đầu tư, họ không được phép lựa chọn các cơ chế tài phán khác. Đây là một tiến triển mới trong giải quyết tranh chấp đầu tư, được nhiều quốc gia ủng hộ như một sự thay thế cho trọng tài theo vụ/việc, mà trước đó thường được quy định trong các hiệp định bảo hộ đầu tư.

Tuy nhiên, có một ngoại lệ đối với cấp sơ thẩm, trong đó các bên tranh chấp có thể đồng ý giải quyết bằng một hội đồng chỉ gồm một thành viên, là công dân của nước thứ ba. Chủ tịch của cấp tòa tương ứng sẽ có thẩm quyền chỉ định thành viên này trong Hội đồng xét xử. Quy trình chỉ định này được thực hiện ngẫu nhiên, không thể dự đoán trước và đảm bảo sự công bằng và đối xử bình đẳng trong việc tham gia xét xử của các thành viên trong tòa.

Nhằm ngăn chặn lạm dụng và đảm bảo rằng các tranh chấp không có căn cứ sẽ bị loại trừ, EVIPA cung cấp các chi tiết rõ ràng hơn về phạm vi và điều kiện áp dụng cho giải quyết tranh chấp đầu tư. Điều này nhấn mạnh sự chặt chẽ và minh bạch trong quy trình giải quyết tranh chấp, mang lại sự công bằng và hiệu quả cho cả hai bên liên quan.

3. Bên thua kiện sẽ phải chịu toàn bộ chi phí tố tụng:

Bên bại trong tranh chấp sẽ phải chịu toàn bộ chi phí tố tụng, điều này tương phản với quy tắc trọng tài của UNCITRAL và Công ước ICSID. EVIPA, nhằm giảm thiểu khả năng nhà đầu tư không có khả năng tài chính để chi trả phí trọng tài khi thất bại, đặt ra những nghĩa vụ cụ thể đối với nguyên đơn, yêu cầu họ phải đảm bảo một phần hoặc toàn bộ chi phí trong trường hợp có nghi ngờ về khả năng chi trả. Quy định này cũng nhấn mạnh tinh thần của quy trình sàng lọc khiếu kiện để từ chối những đơn kiện không có căn cứ.

Bước tiến này của EVIPA được coi là một biện pháp mới, đặc biệt trong bối cảnh nhiều nhà đầu tư lạm dụng cơ chế giải quyết tranh chấp để đạt được mục đích khác ngoài quá trình giải quyết mâu thuẫn với chính sách hoặc biện pháp của quốc gia nơi họ đầu tư. Do đó, đây là một biện pháp cần thiết để ngăn chặn sự lạm dụng khiếu kiện. Chi tiết hơn, Điều 3.48 của EVIPA quy định về biện pháp bảo đảm chi phí tố tụng. Hội đồng tài phán có thể yêu cầu nguyên đơn cung cấp khoản bảo đảm chi phí cho toàn bộ hoặc một phần nếu có nghi ngờ về khả năng chi trả của họ.

Theo quy định tại Điều 3.48, nếu chi phí không được thanh toán trong vòng 30 ngày sau khi có lệnh của Hội đồng tài phán, hoặc sau một khoảng thời gian nhất định mà Hội đồng tài phán xem xét là phù hợp, Hội đồng tài phán có thể quyết định hoãn hoặc hủy bỏ quy trình tố tụng. Các chi phí này sẽ do bên thua kiện phải chịu, và bên thắng kiện không phải chi trả chi phí tố tụng. Nguyên tắc này của việc bên thua kiện phải chịu toàn bộ chi phí tố tụng trong EVIPA được ghi nhận và quy định chi tiết hơn so với các cơ chế IDSD truyền thống. Chính vì vậy, chuyên gia lưu ý rằng nhà đầu tư cần phải hết sức cẩn trọng khi quyết định khởi kiện, tránh lạm dụng cơ chế giải quyết tranh chấp qua Tòa án đầu tư nếu không có đủ chứng cứ để hỗ trợ kiện cáo, vì sẽ phải chịu thêm tổn thất.

4. Cân nhắc khi lựa chọn phương thức giải quyết qua trọng tài và qua hòa giải:

Khi lựa chọn giải quyết tranh chấp trong khuôn khổ EVIPA, có hai phương thức quan trọng là trọng tài và hòa giải, và việc cân nhắc kỹ lưỡng giữa chúng là quan trọng.

EVIPA, bên cạnh Tòa đầu tư, đề cập đến phương thức giải quyết tranh chấp thông qua trọng tài và hòa giải. Điều này nên được hiểu rõ, đặc biệt là EVIPA không đưa ra quy định cụ thể về tố tụng trọng tài trong trường hợp tranh chấp giữa Nhà đầu tư và chính phủ, nhưng lại có quy định về tố tụng trọng tài áp dụng cho tranh chấp giữa các chính phủ tham gia Hiệp định.

Quy trình lựa chọn trọng tài theo EVIPA dựa trên danh sách các thành viên của Tòa đầu tư. Mặc dù có khả năng phản đối việc chỉ định trọng tài, tuy nhiên, việc này ít tiếp xúc với công chúng, làm nảy sinh lo ngại về tính minh bạch trong quá trình này. Các thông tin về việc chuẩn bị và công bố danh sách trọng tài do Cơ quan tố tụng bổ nhiệm thực hiện, do đó, sẽ đặt ra câu hỏi về sự minh bạch.

EVIPA cũng cung cấp phương thức giải quyết tranh chấp qua hòa giải. Theo đó, bên tranh chấp có thể yêu cầu hòa giải bất cứ lúc nào và phải nhận phản hồi trong vòng 45 ngày. Quy trình này có thể kéo dài 60 ngày kể từ khi hòa giải viên được chọn hoặc đề cử. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng quá trình hòa giải có thể rơi vào tình trạng “ngâm” khi một trong các bên không hợp tác. Điều này đặt ra thách thức về sự linh hoạt và hiệu suất trong việc giải quyết tranh chấp.

Để hạn chế rủi ro và thiệt hại, các bên liên quan cần hiểu rõ và linh hoạt áp dụng các quy định của EVIPA để đảm bảo lợi ích của cả nhà đầu tư và quốc gia.