Mẫu Ỷ La là ai? Đền Mẫu Ỷ La ở đâu? Lễ hội đền Mẫu Ỷ La?

1. Mẫu Ỷ La là ai?

Cô Tư Ỷ La là một trong những vị thánh Cô nổi bật trong hệ thống tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt, đứng thứ tư trong hàng Tứ phủ Thánh Cô. Được biết đến sau Cô Bơ Thoải và trước Cô Năm Suối Lân, Cô Tư Ỷ La có một vị trí quan trọng trong hệ thống các thần linh của tín ngưỡng dân gian.

Ỷ Lan tên đầy đủ là Lê Thị Yên là một trong những người phụ nữ vĩ đại trong lịch sử nổi bật với phẩm hạnh, trí tuệ và những đóng góp lớn lao cho đất nước.

Lê Thị Yên sinh ra ở làng Thổ Lỗi, nay thuộc tỉnh Bắc Ninh. Mẹ cô mất khi cô mới mười hai tuổi và cha cô là một nông dân. Sử sách ghi lại rằng, vào thời kỳ vua Lý Thánh Tông, khi nhà vua đã bốn mươi tuổi và vẫn chưa có con trai nối ngôi, vua đã hành hương đến chùa Dâu ở Dương Xá để cầu Phật ban cho mình có một người con trai.

Trong một chuyến đi ấy, vua Lý Thánh Tông nhìn thấy một cô gái trẻ xinh đẹp, đứng dựa vào cây mộc lan trên cánh đồng dâu tằm. Vua tiếp cận và trò chuyện với cô gái. Cô gái này với trí tuệ và phong thái bình tĩnh, đã khiến vua ấn tượng sâu sắc. Say mê trước tài năng và nhan sắc của cô, vua đã rước Lê Thị Yên vào triều và phong cho cô danh hiệu “Ỷ Lan đệ nhất phi”,với tên gọi Ỷ Lan có nghĩa là “người dựa vào cây mộc lan”.

Khác với các nữ nhân khác, Ỷ Lan không chỉ tập trung vào đời sống cung đình mà còn quan tâm sâu sắc đến các vấn đề quốc gia và xã hội. Bà với trí tuệ và năng lực vượt trội của mình đã nghiên cứu và giải quyết các vấn đề liên quan đến đất nước, gây ấn tượng mạnh mẽ với vua Lý Thánh Tông. Vào ngày 25 tháng Giêng năm 1066, Ỷ Lan hạ sinh Lý Càn Đức, con trai đầu lòng của vua Lý Thánh Tông. Sau khi sinh, Lý Càn Đức được phong làm Thái tử, còn Ỷ Lan được phong làm Hoàng quý phi.

Vào năm 1069, khi vua Lý Thánh Tông dẫn quân đi viễn chinh chống lại quân Chăm Pa, bà đã được giao quyền nhiếp chính. Trong thời gian này, đất nước đối mặt với nhiều khó khăn như thiên tai lũ lụt và thiếu lương thực. Nhờ vào chính sách táo bạo và hiệu quả của Ỷ Lan, bà đã giúp khôi phục trật tự và ổn định tình hình xã hội. Người đời rất cảm kích và gọi bà là “Bồ tát Quan Âm” đồng thời lập đền thờ để tri ân.

Sau cái chết của vua Lý Thánh Tông vào năm 1072, Ỷ Lan tiếp tục giữ vai trò nhiếp chính cho con trai là Lý Nhân Tông, người mới bảy tuổi. Bà thực hiện nhiều cải cách quan trọng và giúp quân tướng Lý Thường Kiệt chiến thắng cuộc xâm lược của nhà Tống. Tuy nhiên, bà cũng gặp phải những mâu thuẫn chính trị nghiêm trọng. Để giành lại quyền lực, Ỷ Lan đã gây ra cái chết của Thượng Dương hoàng hậu và 76 cung nữ.

Sau sự kiện này, Ỷ Lan đã thực hiện nhiều công việc từ thiện và xây dựng chùa chiền để sám hối cho những quyết định sai lầm của mình. Bà là một Phật tử chân thành và dành phần còn lại của cuộc đời để phục vụ cộng đồng và tôn thờ Phật.

Cô Tư Ỷ La không chỉ là một vị thánh Cô được kính trọng mà còn là hình mẫu lý tưởng trong việc thể hiện sự kính trọng và tôn thờ các thần linh. Trong tín ngưỡng thờ Mẫu, việc thờ cúng Cô Tư Ỷ La là một cách để cầu xin sự bảo vệ, phù hộ và giải quyết các vấn đề trong cuộc sống. Các tín đồ tin rằng việc dâng lễ và cầu nguyện với Cô Tư Ỷ La có thể mang lại sự bình an, sức khỏe và thành công.

2. Đền Mẫu Ỷ La ở đâu? 

Nguyên phi Ỷ Lan được người dân kính trọng và lập đền thờ ở nhiều nơi. Trong số đó thì đền Mẫu Ỷ Lan ở Tuyên Quang là nổi tiếng linh thiêng nhất.

Đền Ỷ La thuộc phường Ỷ La, thành phố Tuyên Quang được xây dựng vào thời Nguyễn (thế kỷ XIX).

Đền Hạ, đền Thượng, đền Ỷ La là những công trình kiến ​​trúc cổ, vừa có giá trị cao về nghệ thuật kiến ​​trúc, vừa có giá trị văn hóa tâm linh; giá trị từ sự linh thiêng của Tín ngưỡng thờ Mẫu – một nét đẹp trong văn hóa tín ngưỡng của người Việt. Đền Hạ, Đền Thượng, Đền Ỷ La là 3 trong số 5 di tích của thành phố Tuyên Quang đã được Nhà nước xếp hạng di tích lịch sử – văn hóa cấp quốc gia.

3. Lễ hội đền Mẫu Ỷ La:

Lễ hội Đền Mẫu Ỷ Lan, cùng với các lễ hội tại Đền Hạ và Đền Thượng đã được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Các thánh cô được thờ tại ba ngôi đền này không chỉ là những nhân vật “Thánh” trong tín ngưỡng dân gian mà còn là trung tâm của các lễ hội truyền thống, được gìn giữ và phát triển qua nhiều thế hệ.

Lễ hội Đền Mẫu Ỷ La có nguồn gốc từ Đền Hạ và Đền Thượng, nơi thờ công chúa Phương Dung, người được cho là hóa thân thành Mẫu Thượng Thiên. Theo truyền thuyết dân gian, đền Ỷ La đóng vai trò là nơi “lánh nạn” của Thánh Mẫu với vị trí linh thiêng giúp bảo vệ và trấn giữ những điều tốt đẹp. Chính vì vậy, lễ hội tại Đền Ỷ La không thể tách rời khỏi các lễ hội diễn ra tại Đền Hạ và Đền Thượng.

Lễ hội này không chỉ để tưởng nhớ và tri ân công đức của Thánh Mẫu đối với cộng đồng các dân tộc trong vùng, mà còn là dịp để mọi người giải tỏa những nỗi buồn, lo lắng và cầu mong sự giúp đỡ từ thần linh để vượt qua khó khăn. Lễ hội là sản phẩm văn hóa tinh thần hình thành từ các hoạt động nông nghiệp truyền thống của người Việt bao gồm việc cầu mưa thuận gió hòa, phòng chống thiên tai và các hoạt động khai hoang, lập làng.

Lễ hội rước Mẫu tại Đền Hạ, Đền Thượng và Đền Ỷ La là một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của người dân ở thành phố Tuyên Quang. Sự kiện này đã được bảo tồn và truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, trở thành một phần quan trọng của nền văn hóa địa phương.

4. Thời gian diễn ra Lễ hội đền Mẫu Ỷ La:

Kể từ năm 2007, lễ hội Đền Hạ, Đền Thượng và Đền Ỷ La được tổ chức vào đầu Xuân hàng năm, từ ngày 11 đến ngày 16 tháng 2 âm lịch. Lễ hội bắt đầu vào sáng sớm ngày 2 tháng 11 âm lịch, khi nhân dân và du khách tập trung tại Đền Ỷ La để rước công chúa Phương Dung từ Đền Ỷ La về Đền Hạ. Vào ngày 12 tháng 2 âm lịch, lễ hội tiếp tục với việc đón Ngọc Lân công chúa từ Đền Thượng về Đền Hạ.

5. Văn khấn tại đền Mẫu Ỷ Lan:

“Hương thơm thấu chín tầng trời

Cô Tư thượng ngự chính nơi bản đền

Hội đàn thập nhị cung tiên

Cô Tư ngự áo hoa hiên dịu dàng

Khăn thêu long phượng sắc vàng

Hoa trâm cài tóc khuyên vàng đeo tai

Nhiễu thêu, cườm đính, phượng hài

Quạt trầm e thẹn đan đài bước ra

Tả trỗi nhạc hữu dâng hoa

Quần tiên hội nghị đàn ca vang lừng

Xe rồng từ chốn thiềm cung

Cô tư hạ giá ngự đồng thoắt ngay

Phút đâu khói toả mây bay

Cô tư loan giá ngự rầy thung dung

Cô thương đệ tử thanh đồng

Đắng cay mấy nỗi nặng lòng thế gian

Đường trường cách trở gian nan

Khuyến người tu đức vẻ vang muôn đời

An khang trường thọ rạng ngời

Phúc trời lộc bể độ người hữu tâm

Xoè hoa đôi cánh quạt trầm

Quạt cho tan biến tham sân khổ nàn

Xoè hoa đôi cánh quạt vàng

Quạt cho bốn chữ an khang thọ trường

Xoè hoa đôi cánh quạt hương

Quạt cho bát hướng tứ phương thái hoà

Phúc lành đưa đến gần xa

Quân thần đồng thuận âu ca thái bình

Thoắt thôi giở gót thu hình

Địa tiên hoa phủ hoàng đình ngự chơi

Tấu lên Địa Mẫu chính ngôi

Giở về trần giới rong chơi Tây Hồ

Sớm sương lác đác lờ mờ

Chiều chơi lên tới Tam Cờ Ỷ La

Phủ Giày trảy hội tháng ba

Sòng Sơn tháng chín kiệu hoa sẵn sàng

Thỉnh Cô trắc giáng bản đàn

Khuông phù đệ tử an khang thọ trường”.