Nhân cách là gì? Yếu tố hình thành và phát triển nhân cách?

1. Nhân cách con người là gì?

Nhân cách là khái niệm chỉ bao hàm phần xã hội, tâm lí của cá nhân, đó là một con người với tư cách là một thành viên của một xã hội nhất định; là chủ thể của các quan hệ người – người, của hoạt động có ý thức và giao lưu. Hiện nay có rất nhiều lí thuyết khác nhau về nhân cách trong khoa học tâm lí. Đó là thuyết phân tâm của S.Frued, thuyết siêu phẳng và bù trừ của A.Adler…

Các nhà tâm lí học theo quan điểm của Mác –xít đều cho rằng khái niệm nhân cách phải là một phạm trù xã hội chứ không thể thuần tâm lí. Tuy nhiên điều đó không loại trừ việc mỗi ngành khoa học tiếp cận vấn đề nhân cách theo góc độ của mình, trong số đó có khoa học tâm lí. Rõ ràng là một người sẽ chỉ trờ thành nhân cách kho đã có tâm lí và ý thức. Sau đây là một số định nghĩa về nhân cách của những nhà tâm lí theo quan điểm Mác – xít được sử dụng rộng rãi:

“Nhân cách là một cá nhân có ý thức, chiếm một vị trí nhất định trong xã hội và đang thực hiện một vai trò nhất định.” – A.G.Goovaliôp

“Nhân cách là con người với tư cách là kẻ mang toàn bộ thuộc tính và phẩm chất tâm lí đang quy định những hình thức hoạt động và những hành vi có ý nghĩa xã hội” – E.V.Sôrôkhôva

Mặc dù có các định nghĩa khác nhau như trên nhưng các nhà tâm lí học Mác – xít đề thống nhất với nhau ở quan điểm: “Nhân cách là tổ hợp những thuộc tính tâm lý của một cá nhân biểu hiện ở bản sắc và giá trị xã hội của người ấy.”

Nói thuộc tính tâm lý là nói hiện tượng tâm lý tương đối ổn định – kể cả phần sống động và phần tiềm tàng (nét, thói, tính tình,,,) có tính quy luật chứ không phải xuất hiện một cách ngẫu nhiên.

Dùng chữ “tổ hợp” có nghĩa là những thuộc tính tâm lý hợp thành nhân cách có quan hệ chặt chẽ với nhau, tác động lẫn nhau làm thành một hệ thống, một cấu trúc nhất định. Cũng một thuộc tính đó, nằm trong thuộc tính khác cũng trở nên khác đi.

Nói “bản sắc” là  muốn nói trong số những thuộc tính đó, trong hệ thống đó có cái chung từ xã hội, từ giai cấp, tập thể gia đình vào con người nhưng cái chung này (gọi tắt là kinh nghiệm – xã hội – lịch sử) đã trở thành cái riêng, cái khác biệt của từng người có đặc điểm về nội dung và cả về hình thức, không giống với các tổ hợp khác của bât cứ một người nào khác.

Dùng chữ “giá trị xã hội” là muốn nói những thuộc tính đó thể hiện ra ở những việc làm, những cách ứng xử, hành vi, hành động, hoạt động phổ biến của người ấy và được xã hội đánh giá.

2. Các yếu tố hình thành, phát triển nhân cách:

Cuộc sống thực của mỗi con người diễn ra vô cùng sinh động, đa dạng, phong phú và phức tạp. Do đó, nhân cách của mỗi người được hình thành dưới sự tác động của rất nhiều yếu tố khác nhau. Tuy nhiên, nhìn một cách khái quát, các nhà nghiên cứu đều thống nhất cho rằng, nhân cách của bất kì ai cũng được hình thành và phát triển dưới sự tác động của các yếu tố: (1) Di truyền bẩm sinh, (2) Hoàn cảnh sống ( Hay có thể hiểu là môi trường tự nhiên và môi trường xã hội), (3) Nhân tố giáo dục, (4) Nhân tố hoạt động, (5) Yếu tố giao tiếp.

2.1. Nhân tố di truyền bẩm sinh:

Trong khoa học, nói tới yếu tố di truyền là nói tới đặc điểm nổi bật trong cấu tạo sinh học của cơ thể sinh vật. Đó là sự truyền lại của thế hệ trước cho thế hệ sau những đặc điểm, thuộc tính giống như mình do một hay nhiều gen bằng con đường sinh học trực tiếp. Bằng con đường di truyền thệ hệ trước để lại trong cấu tạo cơ thể của thế hệ sau một “vốn liếng” tối thiểu giúp nó có thể tương tác với môi trường một cách vô thức ngay từ khi ra đời theo hướng có lợi cho sự tồn tại của nó (nhờ di truyền, con vịt biết bơi ngay từ khi nở ra từ trứng, tránh được nguy hiểm dưới nước; gà con biết ẩn nấp dưới bụng mẹ mỗi khi nghe thất tín hiệu báo nguy hiểm từ tiếng kêu của gà mẹ; đứa trẻ có được những hành động tự phát thích hợp với những tác động đến từ môi trường…).

Có thể nói, bẩm sinh – di truyền đóng cai trò đáng kể trong sự hình thành phát triển tâm lý nhân cách. Chính nó tham gia vào sự tạo thành cơ sở vật chất của các hiện tượng tâm lý – những đặc điểm giải phẫu và sinh lý của cơ thể, trong đó có hệ thần kinh. Từ đó, có thể khẳng định vai trò tiền đề vật chất của yếu tố di truyền đối với sự hình thành và phát triển nhân cách.

Chúng ta có thể thấy trong thực tế, có nhiều ví dụ về yếu tố di truyền ảnh hưởng đến quá trình hình thành và phát triển nhân cách. Chẳng hạn như, thiên tài âm nhạc Mozart, ông sinh ra và lớn lên trong một gia đình tràn đầy chất âm nhạc. Cùng với sự chăm lo dạy dỗ của người cha mà khi lên 3 tuổi, Mozart đã nghe được nhạc, và khi lên 4 ông đã đánh được  đàn dương cầm và organ, bắt đầu soạn nhạc cho đàn phím khi 5 tuổi, viết bản nhạc hòa tấu lúc 8 tuổi. Chính kích thích từ người cha và chị gái cùng niềm say mệ hứng thú với âm nhạc từ thuở nhỏ đã tạo nên một thiên tài âm nhạc như Mozart. Qua đây, ta càng có thể khẳng định ảnh hưởng của di truyền bẩm sinh trong việc hình thành và phát triển nhân cách.

2.2. Hoàn cảnh sống:

Hoàn cảnh tự nhiên

Nhân cách như một thành viên xã hội, chịu ảnh hưởng của điều kiện tự nhiên thông qua những giá trị vật chất, tinh thần, phong tục tập quán của dân tộc, của địa phương, nghề nghiệp – những cái vốn có liên hệ với điều kiện tự nhiên ấy và qua phương thức sống của chính bản thân nó. Một số nhà tâm lý học hiện đại cho rằng, hoàn cảnh tự nhiên không giữ vai trò quan trọng và quyết định trong sự phát triển tâm lý nhân cách. Cá nhân em đồng tình với quan điểm ngược lại có nghĩa là, hoàn cảnh tự nhiên cũng có ảnh hưởng nhất định đến sự hình thành và phát triển nhân cách của con người.

Mỗi dân tộc sống trên một lãnh thổ nhất định sẽ có cái độc đáo của hoàn cảnh địa lý, như: ruộng đồng, khoáng sản, núi và sông, trời và biển, mưa và gió, hoa cỏ và âm thanh. Những điều kiện ấy quy định đặc điểm của các dạng, các ngành sản xuất, đặc tính nghề nghiệp và một số nét riêng trong phạm vi sáng tạo nghệ thuật. Qua đó quy định các giá trị vật chất và tinh thần ở một mức độ nhất định. Cho nên có thể nói rằng, tâm lý học dân tộc mang dấu ấn của hoàn cảnh tự nhiên thông qua khâu trung gian là phương thức sống.

Có thể lấy một ví dụ để minh họa cho quan điểm trên như sau: Nhật Bản là một nước nghèo tài nguyên thiên nhiên và lại nằm trong vùng vành đai núi lửa của Thái Bình Dương nên thường phải chịu những thảm họa thiên nhiên hết sức nặng nề như: động đất, sóng thần… Tuy vậy nhưng người dân Nhật Bản có một cách sống luôn làm cả thế giới ngưỡng mộ, đó là một Nhật Bản luôn luôn nêu cao tinh thần tiết kiệm, tính kỉ luật, tinh thần lạc quan luôn tin vào tương lai và hướng về phía trước cùng với đó là sự đoàn kết của cả cộng đồng. Có lẽ chính trong hoàn cảnh đất nước đặc biệt như vậy đã hình thành nhân cách của người dân Nhật Bản.

Hoàn cảnh xã hội

Trước tiên ta cần khẳng định tâm lý nhân cách của con người chịu sự ảnh hưởng của xã hội. Nếu không có sự tiếp xúc với con người thì cá thể lớn lên và phát triển trong trạng thái động vật, nó không thể trở thành một con người, một nhân cách. Nhân cách là một sản phẩm của xã hội, như thế có nghĩa là nếu muốn một đứa trẻ trở thành một nhân cách đồng nghĩa với việc phải cho nó tiếp xúc với người lớn để nắm vững tri thức, kinh nghiệm lịch sử xã hội, để được chuẩn bị bước vào cuộc sống và lao động trong văn hóa của thời đại.

Quan hệ sản xuất quy định nội dung của nhiều nét tâm lý cơ bản của nhân cách, đồng thời tâm lý nhân cách cũng phụ thuộc vào quan hệ chính trị và pháp luật. Vị trí giai cấp của cá nhân sẽ kích thích tính tích cực của nó ở mức độ này hay mức độ khác trong vai trò xã hội. Nhu cầu, hứng thú, lý tưởng phụ thuộc không ít vào vai trò đó. Chẳng hạn, nếu một người với địa vị là một nguyên thủ quốc gia thì người đó sẽ có những lý tưởng riêng của mình, đó chính là phục vụ quốc gia, không ngừng nỗ lực để với địa vị và quyền lực trong tay mình có thể thúc đầy sự phát triển của đất nước, bảo đảm được cuộc sống cho người dân của mình…

2.3. Nhân tố giáo dục:

Theo quan điểm của tâm lý học và giáo dục hiện đại thì giáo dục giữ vai trò chủ đạo trong sự phát triển nhân cách. Giáo dục là một hoạt động chuyên môn của xã hội nhằm hình thành và phát triển nhân cách con người theo những yêu cầu của xã hội trong những giai đoạn lịch sử nhất định.

Trong tâm lý học, giáo dục thường được hiểu là quá trình tác động có ý thức, có mục đích và có kế hoạch về mặt tư tưởng, đạo đức và hành vi trong tập thể trẻ em và học sinh, trong gia đình và cơ quan giáo dục ngoài nhà trường. Nhưng thực ra giáo dục còn có ý nghĩa rộng lớn hơn; giáo dục bao gồm cả việc dạy học cùng với hệ thống các tác động sư phạm khác, trực tiếp hoặc gián tiếp trong lớp hoặc ngoài lớp, trong trường hoặc ngoài trường, trong gia đình và ngoài xã hội. Vai trò chủ đạo của giáo dục đối với sự hình thành và phát triển nhân cách được thể hiện ở những điểm sau:

• Giáo dục vạch ra chiều hướng cho sự hình thành và phát triển nhân cách của học sinh và dẫn dắt sự hình thành và phát triển nhân cách của học sinh theo chiều hướng đó. (Ví dụ như: giáo dục hướng con người tuân thủ pháp luật và những chuẩn mực đạo đức của xã hội để hình thành nhân cách cho con người trở thành những người tốt, những công dân có ích cho cộng đồng.)
• Giáo dục có thể mang lại những cái mà các yếu tó bẩm sinh – di truyền hay môi trường tự nhiên không thể đam lại được. (Chẳng hạn như: nếu đứa trẻ sinh ra không bị khuyết tật thì theo sự tăng trưởng và phát triển bình thường của cơ thể, đến một giai đoạn nhất định đứa trẻ sẽ biết nói. Nhưng muốn biết đọc được sách báo thì nhất thiết đứa trẻ phải đi học.)
• Giáo dục có thể bù đắp những thiếu hụt do bệnh tật đem lại cho con người. (Ví dụ như: Bằng các phương pháp giáo dục đặc biệt có thể giúp những người khuyết tật phục hồi được chức năng đã mất hoặc có thể hạn chế ở mức tối đa những bất tiện mà do thiếu hụt của bệnh tật mang lại, đồng thời có thể phát triển tài năng và trí tuệ con người,như:người mù có thể đọc được sách nhờ bảng chữ nổi,…)
• Giáo dục có thể uốn nắn những phẩm chất tâm lý xấu do tác động tự phát của môi trường xã hội gây nên và làm cho nó phát triển theo chiều hướng mong muốn của xã hội, (Chẳng hạn như: những phạm nhân hình sự phải chịu hình phạt tù hoặc cải tạo không giam giữ. Hình phạt mà pháp luật quy định cho họ nhằm mục đích giáo dục những người phạm tội)
• Giáo dục có thể đi trước hiện thực, trong khi tác động tự phát của xã hội chỉ ảnh hưởng đến cá nhân ở mức độ hiện có của nó. (Chẳng hạn như chúng ta đang trên con đường xây dựng con người mới xã hội chủ nghĩa. Đây chính là tính chất tiên tiến của giáo dục.)
• Những công trình nghiên cứu về tâm lý học và giáo dục học hiện đại đã chứng minh rằng, sự phát triển tâm lý của trẻ em chỉ có thể diễn ra một cách tốt đẹp trong điều kiện của sự dạy học và giáo dục.

2.4. Nhân tố hoạt động:

Hoạt động là phương thức tồn tại của con người, là nhân tố quyết định trực tiếp sự hình thành và phát triển nhân cách. Hoạt động của con người là hoạt động có mục đích, mang tính xã hội, cộng đồng, được thực hiện bằng những thao tác nhất định, với những công cụ nhất định. Thông qua hai quá trình: đối tượng hóa và chủ thể hóa trong hoạt động mà nhân cách được bộc lộ và hình thành. Con người lĩnh hội kinh nghiệm lịch sử bằng hoạt động của bản thân để hình thành nhân cách. Mặt khác, cũng thông qua hoạt động, con người đóng góp lực lượng bản chất của mình vào việc cải tạo thế giới khách quan.

Khác với động vật, hoạt động của con người là hoạt động có mục đích, có ý thức. Hoạt động của con người được hình thành và phát triển cùng với sự hình thành và phát triển ý thức, là nguồn gốc và nội dung của ý thức. Hoạt động của con người được thực hiện không chỉ trong mối quan hệ của con người với sự vật mà cả trong mối quan hệ giữa con người với con người.

Ta có thể thấy rất rõ ảnh hưởng của hoạt động trong việc hình thành và phát triển nhân cách qua nhiều hoạt động thực tế. Ví dụ như những người thiếu hoạt động sẽ rất dễ dẫn đến việc bị suy nhược cơ thể. Đôi lúc quá chú trọng việc học tập mà quên đi những công việc hàng ngày như nấu cơm, giặt quần áo, quét dọn nhà cửa, thâm chí còn bỏ thỏi quen luyện tập thể thao của bản thân sẽ rất dễ gây nên tình trạng căng thẳng, hay chúng ta thường gọi là stress đối với học sinh, sinh viên, nhất là các bạn học sinh lớp 12 đang trong giai đoạn nước rút ôn thi tốt nghiệp và thi đại học. Các bạn thường hay bực bội với mọi người, tâm lí nhiều hơn với học tập, thậm chí muốn xa lánh mọi người, thường trong tình trạng bức bối, bí bách, muốn giải phóng mình và bị đè nặng bởi áp lực học tập và thi cử. Qua đây có thể thấy hoạt động cho ta giá trị khác nhau của nhân cách mà chúng ta cần phải biết tận dụng nó để nuôi dưỡng nhân cách của mình.

2.5. Yếu tố giao tiếp:

Giao tiếp là điều kiện tồn tại của cá nhân và xã hội loài người. Nhu cầu giao tiếp là một trong những nhu cầu xã hội cơ bản, xuất hiện sớm nhất ở con người, Nhờ giao tiếp, con người tham gia vào các mối quan hệ xã hội, lĩnh hội nền văn hóa xã hội, chuẩn mực xã hội, đồng thời thông qua giao tiếp, con người đóng góp năng lực của mình vào kho tàng chung của nhân loại. Trong giao tiếp, con người không chỉ nhận thức người khác, nhận thức các quan hệ xã hội, mà còn nhận thức được chính bản thân mình, tự đối chiếu so sánh mình với người khác, với chuẩn mực xã hội, tự đánh giá bản thân mình như là một nhân cách.

Nếu một người giao tiếp với những người có cách hành xử không đúng chuẩn mực đạo đức của xã hội như hay ăn nói tục tĩu, hay kiếm chuyện gây gổ thì dù ít hay nhiều cũng sẽ bị ảnh hưởng bởi những tính xấu này của họ. Còn nếu giao tiếp với những người có văn hóa, trong một môi trường lành mạnh con người đó có thể sống tốt hơn, biết đặt ra mục tiêu để cố gắng phấn đấu góp phần xây dựng cộng đồng chung tốt đẹp đó.

KẾT LUẬN

Tổng kết lại, ta có thể thấy sự hình thành và phát triển của nhân cách chịu ảnh hưởng của nhiều yếu tố trong đó có các yếu tố cơ bản, đóng vai trò quan trọng như: yếu tố bẩm sinh – di truyền; yếu tố hoàn cảnh sống; nhân tố giáo dục; nhân tố hoạt động; và yếu tố giao tiếp.

Mỗi người cần nên biết những yếu tố cơ bản, quan trọng trên để từ đó có thể định hướng cho mình một con đường đúng đắn trong việc hình thành và phát triển nhân cách. Chúng ta có thể tự tạo cho mình một môi trường lành mạnh, tạo môi trường sống từ gia đình, từ nơi học tập, làm việc… Bên cạnh đó, mỗi cá nhân cũng cần nuôi dưỡng cho mình một kho tàng tri thức, biết tiếp thu một cách chọn lọc những ảnh hưởng tốt cũng như sàng lọc, gạn lược đi những thói hư tật xấu, những hệ quả tiêu cực của xã hội hiện đại để ngày càng hoàn thiện hơn nhân cách của bản thân mình.

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Giáo trình Tâm lý học đại cương, Trường Đại học Luật Hà Nội, Nxb Công an nhân dân

2. Bài giảng Tâm lý học đại cương phần 2, Trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn, Khoa Tâm lý học

3. Giáo trình Tâm lý học đại cương, Nguyễn Quang Uẩn (Chủ biên), Nguyễn Văn Lũy – Đinh Văn Vang, Nxb Đại học sư phạm.