Độc quyền nhà nước là gì? Ví dụ về độc quyền nhà nước?

1. Độc quyền nhà nước là gì?

Độc quyền nhà nước là một bước phát triển mới của chủ nghĩa tư bản độc quyền, nhưng vẫn chưa thoát khỏi chủ nghĩa tư bản độc quyền. Chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước chỉ là một nấc thang mới so với chủ nghĩa tư bản độc quyền ban đầu.

Đặc điểm nổi bật của chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước là sự thận trọng và điều tiết nền kinh tế của nhà nước.

Mặc dù trong giai đoạn đầu của chủ nghĩa tư bản độc quyền, nhà nước đã thận trọng và điều tiết nền kinh tế ở một mức độ nhất định, nhưng các hoạt động kiểm soát vẫn là của bàn tay vô hình hoặc sự can thiệp, điều tiết của nhà nước và có tính chất gián tiếp.

Như vậy, chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước không phải là một chế độ kinh tế mới, vì vậy so với chủ nghĩa tư bản, nó càng không phải là một chế độ tư bản mới so với chủ nghĩa tư bản độc quyền.

Chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước chỉ đơn giản là chủ nghĩa tư bản độc quyền với sự quản lý kinh tế thận trọng, có sự điều tiết của nhà nước, kết hợp sức mạnh của tư bản độc quyền với sức mạnh của nhà nước trong kinh tế.

2. Nguyên nhân hình thành độc quyền là gì?

Chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước ra đời do những nguyên nhân sau:

– Thứ nhất, sự phát triển của lực lượng sản xuất dẫn đến quy mô nền kinh tế ngày càng lớn, tính chất xã hội hóa ngày càng cao của nền kinh tế. Yêu cầu về sự điều tiết xã hội cho sản xuất và phân phối, một kế hoạch hóa tập trung từ một trung tâm.

Nhà nước phải sử dụng nhiều công cụ để can thiệp và điều tiết nền kinh tế như các công cụ tài chính, tiền tệ, kế hoạch hóa, phát triển doanh nghiệp quốc gia…

– Hai là, sự phát triển của phân công lao động xã hội đã tạo ra một số ngành mà các công ty tư bản độc quyền tư nhân không thể hoặc không muốn kinh doanh vì đầu tư lớn, thu hồi vốn chậm và lợi nhuận thấp, đặc biệt là các ngành cơ sở hạ tầng như năng lượng, giao thông vận tải, giáo dục, nghiên cứu khoa học cơ bản…

Nhà nước tư sản vừa đảm bảo kinh doanh trong các ngành đó, vừa tạo điều kiện cho các công ty độc quyền tư nhân kinh doanh trong các lĩnh vực khác.

– Thứ ba, sự thống trị của độc quyền đã làm sâu sắc thêm sự đấu tranh giữa giai cấp tư sản với giai cấp vô sản và nhân dân lao động. Nhà nước phải giải quyết một số vấn đề cấp bách dưới nhiều hình thức như hỗ trợ thất nghiệp, điều tiết thu nhập quốc dân, phát triển phúc lợi xã hội, v.v.

– Thứ tư, tích tụ và tập trung tư bản cao dẫn đến mâu thuẫn giữa các tổ chức độc quyền, mâu thuẫn giữa tư bản độc quyền và các tổ chức doanh nghiệp vừa và nhỏ trở nên dữ dội đòi hỏi phải có sự điều tiết và can thiệp của nhà nước dưới nhiều hình thức.

– Thứ năm, cùng với xu hướng quốc tế hóa đời sống kinh tế, sự mở rộng của các liên minh độc quyền quốc tế gặp phải rào cản dân tộc, xung đột lợi ích với các đối thủ cạnh tranh trên thị trường thế giới. Tình hình đó đòi hỏi cần phải có sự điều tiết kịp thời giữa các quan hệ chính trị và kinh tế quốc tế của nhà nước.

Ngoài ra, cuộc đấu tranh chống chủ nghĩa xã hội hiện thực và tác động của cách mạng khoa học công nghệ cũng đòi hỏi nhà nước phải can thiệp trực tiếp vào đời sống kinh tế.

3. Ví dụ về độc quyền nhà nước?

Tại Việt Nam, chỉ có Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) làm chủ hệ thống truyền tải điện. Điều này đồng nghĩa với việc các công ty điện lực khác phải phụ thuộc vào EVN nếu muốn kinh doanh mảng này.

Theo Điều 4 Nghị định 94/2017/NĐ-CP, Nhà nước Việt Nam thực hiện quyền lực nhà nước đối với 20 loại hàng hóa, dịch vụ, bao gồm: Tiền bạc; Xổ số kiến trúc; Vật liệu nổ công nghiệp; miếng vàng; hệ thống điện quốc gia; Thuốc lá, xì gà…

4.  Biểu hiện mới của độc quyền:

Phong trào chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước thể hiện dưới những hình thức chủ yếu sau:

+ Sự kết hợp giữa các tổ chức độc quyền và nhà nước tư sản:

Sự kết hợp về mặt nhân sự được thực hiện thông qua các đảng phai tư sản. Chính các đảng phai này đã tạo ra cho chủ nghĩa tư bản độc quyền một cơ sở xã hội để thực hiện sự thống trị và tiến tới trực tiếp xây dựng đội ngũ công chức cho bộ máy nhà nước.

Sự hình thành và phát triển của chế độ sở hữu nhà nước:

– Quốc hữu hóa doanh nghiệp tư nhân bằng cách thâu tóm

– Nhà nước mua cổ phần của doanh nghiệp tư nhân

– Xây dựng doanh nghiệp nhà nước bằng vốn ngân sách

– Tiến hành mở rộng doanh nghiệp nhà nước bằng vốn tích luỹ của các doanh nghiệp tư nhân…

+ Sự điều tiết kinh tế của nhà nước tư sản:

Điều tiết kinh tế của nhà nước được tiến hành bằng nhiều công cụ khác nhau như pháp luật (luật chống độc quyền…), giá cả, thuế, tài chính – tiền tệ, ngân hàng, phát triển doanh nghiệp nhà nước…

Bản thân sự điều tiết của nhà nước cũng có mặt tích cực và mặt tiêu cực. Những sai lầm trong điều tiết của nhà nước đôi khi dẫn đến những hậu quả có hại hơn cả những tác động tiêu cực của cạnh tranh tự phát và độc quyền tư nhân.

Do đó, hệ thống điều tiết kinh tế nhà nước đã tích hợp cả ba cơ chế: thị trường, độc quyền tư nhân và điều tiết nhà nước, phát huy mặt tích cực và hạn chế mặt tiêu cực của từng cơ chế. Cuối cùng, hệ thống điều tiết phục vụ cho chủ nghĩa tư bản độc quyền.

5. Biện pháp kiểm soát độc quyền theo Luật Cạnh tranh:

Để kiểm soát tình trạng độc quyền, Nhà nước đã đưa một số biện pháp giải quyết vấn đề này tại Luật Cạnh tranh số 23/2018/QH14 như sau:

Nhà nước tăng cường tạo lập và duy trì thị trường cạnh tranh lành mạnh, công bằng, bình đẳng và văn minh thông qua việc tăng cường tiếp cận thị trường, nâng cao hiệu quả kinh tế, phúc lợi xã hội và bảo vệ quyền, lợi ích của người sử dụng.

Nhà nước cũng cần nâng cao năng lực cạnh tranh và bảo đảm quyền tự do cạnh tranh trong kinh doanh của doanh nghiệp theo quy định của pháp luật để các doanh nghiệp “sinh sau đẻ muộn” được hỗ trợ công bằng và không bị thiệt hại khi cạnh tranh với các doanh nghiệp lớn.

Để tăng tính minh bạch và thắt chặt quản lý, Nhà nước tạo điều kiện để xã hội và người tiêu dùng trong nước có thể tham gia vào quá trình giám sát việc thực thi pháp luật về vấn đề cạnh tranh.

Cải thiện các quy trình, thủ tục hành chính để tạo điều kiện tốt nhất và thuận lợi nhất cho doanh nghiệp cạnh tranh trên thị trường.

6. Các ngành Nhà nước đang giữ độc quyền:

Dưới đây là một số ngành mà Nhà nước đang giữ độc quyền hiện nay:

– Xổ số kiến thiết

– Mạng bưu chính công cộng

– Dịch vụ công ích trong hoạt động phát hành báo chí

– Thủy điện đa mục tiêu và điện hạt nhân có ý nghĩa đặc biệt quan trọng về kinh tế – xã hội

– Bảo đảm hoạt động bay

– Hệ thống kết cấu hạ tầng đường sắt quốc gia, đường sắt đô thị do Nhà nước đầu tư

– Vàng nguyên liệu

– Tem bưu chính Việt Nam

– Pháo hoa và các dịch vụ liên quan đến pháo hoa

– Hệ thống công trình thủy lợi, thủy nông liên tỉnh, liên huyện; kè biển

– Dịch vụ công ích bảo đảm an toàn hàng hải

– Dịch vụ công ích thông tin duyên hải

– Thuốc lá điếu, xì gà

– Hoạt động dự trữ quốc gia

– Tiền

– Hàng hóa, dịch vụ phục vụ mục đích quốc phòng, an ninh

– Xuất bản phẩm

– Vật liệu nổ công nghiệp

– Vàng miếng

– Hệ thống điện quốc gia

– Dịch vụ lâm nghiệp tại rừng đặc dụng