Trình tự thủ tục tiến hành hòa giải tranh chấp đất đai tại cơ sở

Các tranh chấp đất đai thông thường chủ yếu được xử lý bằng các biện pháp như khởi kiện tại Tòa án, việc tòa án thụ lý các tranh chấp có thể đảm bảo xử lý công bằng, khách quan hơn. Bên cạnh việc giải quyết đất đai theo thủ tục tố tụng thì giải quyết tranh chấp đất đai bằng phương pháp hòa giải cũng mang rất nhiều ưu điểm cũng như hiệu quả. Trong việc giải quyết tranh chấp đất đai bằng phương pháp hòa giải thì giải quyết tranh chấp đất đai tại cơ sở được Nhà nước khuyến khích các bên tranh chấp thực hiện.

Luật sư tư vấn pháp luật trực tuyến qua tổng đài: 1900.6568

1. Hòa giải tranh chấp đất đai là gì?

Tranh chấp đất đai có thể hiểu là sự xung đột, mâu thuẫn về lợi ích xoay quanh việc xác lập quyền chiếm hữu, sử dụng đất đai. Tranh chấp đất đai có nhiều dạng biểu hiện như tranh chấp địa giới liền kề, tranh chấp bãi bồi ven sông, tranh chấp hợp đồng chuyển nhượng quyền sử dụng đất; tranh chấp quyền thừa kế quyền sử dụng đất; tranh chấp về bồi thường khi thu hồi giải phóng mặt bằng,…

Giải quyết tranh chấp đất đai là việc tìm ra giải pháp đúng đắn trên cơ sở pháp luật nhằm giải quyết những bất đồng, mâu thuẫn giữa các chủ thể tham gia vào quan hệ pháp luật đất đai để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người sử dụng đất.

Theo từ điển tiếng Việt, hòa giải được hiểu là hoạt động thuyết phục các bên chủ thể chấp thuận chấm dứt mâu thuẫn, xích mích một cách ổn thỏa. Khi có tranh chấp phát sinh, cách giải quyết mà các bên thường nghĩ đến là tự thương lượng. Thương lượng là biện pháp mà các chủ thể tiến hành tự gặp gỡ, trao đổi tháo gỡ mâu thuẫn. Nếu các bên không thể tự thương lượng mà nhờ một bên thứ ba để các bên giải quyết tranh chấp. Các chủ thể trung gian trong hòa giải tranh chấp đất đai thông thường là những người có hiểu biết về pháp luật, là cơ quan địa phương có thẩm quyền, đó có thể là cộng đồng dân phố, chính quyền địa phương, cơ quan tư pháp.

2. Phương thức hòa giải tranh chấp đất đai:

Theo quy định của pháp luật hiện hành, thì tồn tại hai hình thức hòa giải tranh chấp đất đai trong tố tụng tư pháp và hòa giải ngoài tố tụng tư pháp.

Hòa giải trong tố tụng là hòa giải tiến hành tại Tòa án nhân dân khi cơ quan này nhằm giải quyết tranh chấp theo yêu cầu của các bên. Theo đó, Tòa án nhân dân trong quá trình tiến hành tố tụng phải thực hiện nguyên tắc hòa giải được quy định trong Bộ luật Tố tụng dân sự ” Tòa án có trách nhiệm tiến hành hòa giải và tạo điều kiện thuận lợi để các đương sự thỏa thuận với nhau về việc giải quyết vụ việc dân sự” (Điều 10). Kết quả của việc hòa giải thành được Tòa án ghi nhận có giá trị thi hành theo thủ tục thi hành án dân sự. Trong hoạt động hòa giải, Tòa án xuất hiện không phải với tư cách một bên tham gia hòa giải mà là người tổ chức, bố trí cho các đương sự thương lượng, thỏa thuận với nhau. Hoạt động hòa giải này được coi là một thủ tục tố tụng bắt buộc của Tòa án trước khi xét xử sơ thẩm. Kết quả hòa giải do Tòa án tiến hành à những văn bản có tính chất chất pháp lý (biên bản hòa giải thành hoặc không thành; quyết định công nhận sự thỏa thuận của đương sự), tùy theo trường hợp sẽ là cơ sở để cưỡng chế thi hành hoặc là cơ sở để Tòa án tiếp tục các thủ tục tố tụng theo pháp luật quy định.

Hòa giải ngoài tố tụng là hòa giải trung gian được các bên tiến hành trước khi đưa vụ tranh chấp ra cơ quan tư pháp hoặc cơ quan hành chính có thẩm quyền giải quyết tranh chấp đất đai. Trong lĩnh vực đất đai, loại hòa giải tranh chấp đất đai bao gồm:

Hòa giải tại Ủy ban nhân dân xã, phường, thị trấn: đây là việc Ủy ban nhân dân xã, phường, thị trấn nơi có tranh chấp hòa giải với các tranh chấp về đất đai

Hòa giải cấp cơ sở là hòa giải trong cộng đồng dân phố, mà người đại diện của cộng đồng dân phố đứng ra với tư cách hòa giải viên, giúp đỡ, thuyết phục các bên đạt được thỏa thuận và xóa bỏ xung đột nhằm phát huy những tình cảm, đạo lý tốt đẹp trong gia đình và cộng đồng. Hình thức hòa giải cơ sở này được thực hiện thông qua hoạt động của tổ chức hòa giải hoặc bằng sự tham gia của các tổ chức xã hội khác được Nhà nước tạo điều kiện và khuyến khích thực hiện, nhằm đảm bảo phát huy tối đa ưu thế và hiệu quả của hoạt động này.

Hòa giải tranh chấp đất đai nói chung và hòa giải cấp cơ sở nói riêng có vai trò đặc biệt quan trọng trong giải quyết tranh chấp đất đai. Nếu hòa giải thành, tức tranh chấp kết thúc, sẽ hạn chế được những tốn kém cho các bên đương sự đồng thời giảm bớt được công việc đối với Tòa án, giữ được tình làng nghĩa xóm, đảm bào đoàn kết trong nhân dân. Hòa giải tranh chấp đất đai giúp các bên tranh chấp hiểu biết và thông cảm với nhau, góp phần khôi phục lại tình đoàn kết giữa họ, giúp các bên giải quyết tranh chấp với tinh thần cởi mở, giảm bớt mâu thuẫn và cũng nâng cao ý thức pháp luật của các bên.

3. Tiến hành hòa giải tranh cấp đất đai tại cơ sở:

Điều 202 Luật Đất đai năm 2013 thì “Nhà nước khuyến khích các bến tranh chấp đất đai tự hòa giải hoặc giải quyết tranh chấp đất đai thông qua hòa giải cơ sở” và Khoản 2 của điều luật này lại quy định theo hướng “Tranh chấp đất đai mà các bên tranh chấp không hòa giải được thì gửi đơn đến Ủy ban nhân dân xã, phường, thị trấn nơi có đất tranh chấp”. Các bên đương sự phải trực tiếp gặp gỡ nhau để tự hòa giải trước khi tiến hành hòa giải cơ sở, nếu tự hòa giải không có kết quả, khi đó các bên sẽ làm đơn gửi UBND xã phường thị trấn nơi có vị trí đất đang tranh chấp, để yêu cầu tiến hành hòa giải cơ sở.

Theo Điều 2 Luật Hòa giải ở cơ sở năm 2013 quy định:

“1. Hòa giải ở cơ sở là việc hòa giải viên hướng dẫn, giúp đỡ các bên đạt được thỏa thuận, tự nguyện giải quyết với nhau các mâu thuẫn , tranh chấp , vi phạm pháp luật theo quy định của Luật này

2. Cơ sở là thôn, làng, ấp, bản, buôn, phum, sóc, tổ dân phố, khu phố, khối phố và cộng đồng dân cư khác .”

Tiếp theo đó, Điều 3 Luật hòa giải ở cơ sở quy định khá rộng phạm vì những loại việc có thể được hòa giải ở cơ sở, theo đó việc hòa giải ở cơ sở được tiến hành đối với các mâu thuẫn, tranh chấp, vi phạm pháp luật, trừ các trường hợp mâu thuẫn, tranh chấp xâm phạm lợi ích của Nhà nước, lợi ích công cộng, vi phạm pháp luật về hôn nhân và gia đình, giao dịch dân sự mà theo quy định của pháp luật tố tụng dân sự không được hòa giải; vi phạm pháp luật mà theo quy định phải bị truy cứu trách nhiệm hình sự hoặc bị xử lý vi phạm hành chính, mâu thuẫn, tranh chấp khác không được hòa giải ở cơ sở theo quy định của pháp luật .

Như vậy, khác với việc hòa giải ở UBND địa phương, thì hòa giải cơ sở chỉ có sự tham gia của tổ hòa giải là tổ chức tự quản của nhân dân được thành lập ở thôn, xóm, bản, ấp, tổ dân phố và các cụm dân cư khác thực hiện. Cơ cấu tổ hòa giải có tổ trưởng và các tổ viên do Ủy ban Mặt trận Tổ quốc xã, phường  thị trấn phối hợp với các tổ chức thành viên của Mặt trận lựa chọn, giới thiệu để nhân dân bầu và do UBND công nhận.

Khi các tranh chấp đất đai xảy ra, thì các bên phải chủ động gặp gỡ nhau để tự bàn bạc, thương lượng hòa giải các bất đồng mâu thuẫn. Trường hợp các bên tự hòa giải không thành thì tổ hòa giải cơ sở sẽ tiến hành gặp gỡ và đóng vai trò trung gian giúp các bên ngồi lại, thương thượng với nhau nhằm giải quyết bất đồng mâu thuẫn. Tổ hòa giải cơ sở được Ủy ban nhân dân cấp xã thành lập tại các thôn, xóm, bản, ấp, tổ dân phố,… có trách nhiệm vận động khuyến khích giúp đỡ các bên hòa giải tranh chấp đất đai.  Thành viên của tổ hòa giải là những người già, có uy tín, hiểu biết pháp luật về kinh nghiệm sống được lựa chọn trong cộng đồng dân cư. Thông thường họ là trưởng thôn, tổ trưởng tổ dân phố, cán bộ Chi hội phụ nữ, hội viên Chi hội người cao tuổi, cán bộ, công chức nhà nước về hưu…. .

Tổ hòa giải tiến hành các hoạt động động viên, hòa giải để giúp các bên ngồi lại giải quyết tranh chấp.

Về bản chất, thì hòa giải tranh chấp đất đai ở cơ sở là phương thức hòa giải do cộng đồng dân cư ở cơ sở thực hiện. Cơ sở hòa giải dựa vào quy tắc văn hóa, hương ước, phong tục tập quán và quy phạm đạo đức để kêu gọi tinh thần tương thân tương ái, tình đoàn kết cộng đồng và tác động vào lòng trắc ẩn để buộc các bên tranh chấp suy nghĩ tự giải quyết các bất đồng mâu thuẫn. Và đây cũng chính là biện pháp bảo đảm thực hiện dựa trên sức ép của dư luận cộng đồng dân cư ở cơ sở.

Tuy nhiên, quy định về hòa giải tranh chấp đất đai ở cơ sở hiện nay pháp luật chưa có những quy định rõ ràng về thời gian hòa giải, về hậu quả pháp lý của việc hòa giải thành hay việc tiến hành hòa giải, lập biên bản hòa giải.