Những trường hợp phải từ chối hoặc thay đổi người tiến hành tố tụng hình sự

Người tiến hành tố tụng là một trong các chủ thể của tố tụng hình sự, có vai trò quan trọng, mang tính quyết định trong quá trình chứng minh, giải quyết vụ án hình sự. Những người có nhiệm vụ, quyền hạn khác nhau, trong một số trường hợp người tiến hành tố tụng phải từ chối hoặc người có quyền đề nghị sẽ đề nghị thay đổi người có thẩm quyền tiến hành tố tụng. Vậy những trường hợp cụ thể nào thì phải từ chối hoặc thay đổi người tiến hành tố tụng hình sự?

Cơ sở pháp lý:

– Bộ luật tố tụng hình sự 2015.

1. Người tiến hành tố tụng hình sự là gì?

 Người có thẩm quyền tiến hành tố tụng gồm người tiến hành tố tụng và người được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra.

Theo Khoản 2 Điều 34 Bộ Luật tố tụng hình sự 2015:

“2.Người tiến hành tố tụng gồm:

a) Thủ trưởng, Phó Thủ trưởng Cơ quan điều tra, Điều tra viên, Cán bộ điều tra;

b) Viện trưởng, Phó Viện trưởng Viện kiểm sát, Kiểm sát viên, Kiểm tra viên;

c) Chánh án, Phó Chánh án Tòa án, Thẩm phán, Hội thẩm, Thư ký Tòa án, Thẩm tra viên.”

2. Người tiến hành tố tụng tiếng anh là gì?       

Người tiến hành tố tụng tiếng anh là: “Presiding officers”.

3. Những trường hợp phải từ chối hoặc thay đổi người tiến hành tố tụng hình sự?

Theo Điều 50 Bộ Luật Tố tụng hình sự, người có quyền đề nghị thay đổi người có thẩm quyền tiến hành tố tụng được quy định như sau:

“1. Kiểm sát viên.

2. Người bị tạm giữ, bị can, bị cáo, bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự và người đại diện của họ.

3. Người bào chữa, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự.”

Điều 49 Bộ Luật Tố tụng hình sự quy định các trường hợp phải từ chối hoặc thay đổi người có thẩm quyền tiến hành tố tụng

“Người có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải từ chối tiến hành tố tụng hoặc bị thay đổi khi thuộc một trong các trường hợp:

1. Đồng thời là bị hại, đương sự; là người đại diện, người thân thích của bị hại, đương sự hoặc của bị can, bị cáo;

2. Đã tham gia với tư cách là người bào chữa, người làm chứng, người giám định, người định giá tài sản, người phiên dịch, người dịch thuật trong vụ án đó;

3. Có căn cứ rõ ràng khác để cho rằng họ có thể không vô tư trong khi làm nhiệm vụ.”

Những trường hợp phải từ chối hoặc thay đổi người tiến hành tố tụng hình sự

– Người có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải từ chối tiến hành tố tụng hoặc bị thay đổi khi đồng thời là bị hại, đương sự; là người đại diện, người thân thích của bị hại, đương sự hoặc của bị can, bị cáo: Đối với trường hợp này, pháp luật không cho phép một người cùng một lúc vừa thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của người tiến hành tố tụng (Cán bộ điều tra, Điều tra viên, Kiểm tra viên, Kiểm sát viên, Thẩm phán, Hội thẩm, Thư ký Tòa án), vừa tham gia tố tụng với tư cách là bị hại, đương sự; là người đại, diện, người thân thích của bị hại, đương sự hoặc của bị can, bị cáo. Hoặc đối với những người thân thích của những người tiến hành tố tụng hoặc của bị can, bị cáo là những người có quan hệ họ hàng gần với những người đó như: ông, bà nội, ngoại; cha mẹ đẻ, cha mẹ nuôi; vợ, chông; anh, chị em, ruột; anh, chị, em nuôi; anh chị em vợ hoặc chồng; cô, dì, chú, bác, cậu; con, cháu của cô, dì, chú, bác, cậu thì cũng không được tiến hành tố tụng.

– Người có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải từ chối tiến hành tố tụng hoặc bị thay đổi khi đã tham gia với tư cách là người bào chữa, người làm chứng, người giám định, người định giá tài sản, người phiên dịch, người dịch thuật trong vụ án đó.

– Người có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải từ chối tiến hành tố tụng hoặc bị thay đổi khi có căn cứ rõ ràng khác để cho rằng họ có thể không vô tư trong khi làm nhiệm vụ, đó có thể là việc người tiến hành tố tụng có mối quan hệ mật thiết về công vụ, về kinh tế, về gia đình với người có lợi ích được giải quyết trong vụ án hoặc cố mâu thuẫn nghiêm trọng với người đó…

Người có quyền đề nghị thay đổi người có thẩm quyền tiến hành tố tụng

– Kiểm sát viên: Kiểm sát viên có nhiệm vụ và quyền hạn kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong các hoạt động tố tụng, bảo đảm cho việc giải quyết vụ án được khách quan, toàn diện, đầy đủ và đúng pháp luật, thực hành quyền công tố trong tố tụng hình sự, thay mặt nhà nước để buộc tội bị cáo nhằm bảo vệ những quan hệ xã hội được nhà nước bảo vệ đã bị tội phạm xâm hại. Việc đề nghị thay đổi những người tiến hành tố tụng khi có căn cứ cho rằng họ không vô tư trong khi làm nhiệm vụ vừa là nhiệm vụ, vừa là quyền hạn của kiểm sát viên.

– Người bào chữa, người bảo vệ quyền lợi của bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự: Những người này tham gia tố tụng không nhằm bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của chính mình nhưng họ vẫn có quyền đề nghị thay đổi người tiến hành tố tụng. Quy định này nhằm giúp họ thực hiện được vai trò tố tụng của mình trong việc bào chữa cho bị can, bị cáo và bảo vệ quyền lợi cho các đương sự khác, đồng thời quy định này cũng góp phần đảm bảo được sự bình đẳng trước tòa án.

– Người bị tạm giữ, bị can, bị cáo, bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự và đại diện hợp pháp của họ: Những chủ thể này bị truy cứu trách nhiệm hình sự hoặc có các quyền lợi, nghĩa vụ dân sự liên quan trong vụ án. Việc giải quyết vụ án, quá trình tố tụng sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến các quyền và nghĩa vụ của họ. Vì thế họ đặc biệt mong muốn việc giải quyết vụ án đảm bảo được các quyền và lợi ích pháp lí của mình. Những người này có quyền đòi hỏi việc giải quyết vụ án phải khách quan, vô tư và đúng đắn. Do đó, luật tố tụng hình sự quy định họ có quyền được đề nghị thay đổi người tiến hành tố tụng. Đại diện hợp pháp của những người này cũng có quyền đề nghị thay đổi người tiến hành tố tụng nhằm bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người mà họ đại diện.

Thay đổi người tiến hành tố tụng cụ thể:                                         

Thay đổi Điều tra viên, Cán bộ điều tra

– Điều tra viên, Cán bộ điều tra phải từ chối tiến hành tố tụng hoặc bị thay đổi khi thuộc một trong các trường hợp:

Trường hợp quy định tại Điều 49 của Bộ luật này;

Đã tiến hành tố tụng trong vụ án đó với tư cách là Kiểm sát viên, Kiểm tra viên, Thẩm phán, Hội thẩm, Thẩm tra viên hoặc Thư ký Tòa án.

–  Việc thay đổi Điều tra viên, Cán bộ điều tra do Thủ trưởng hoặc Phó Thủ trưởng Cơ quan điều tra quyết định.

Điều tra viên bị thay đổi là Thủ trưởng Cơ quan điều tra thuộc một trong các trường hợp quy định tại khoản 1 Điều này thì việc điều tra vụ án do Cơ quan điều tra cấp trên trực tiếp tiến hành.

Thay đổi Kiểm sát viên, Kiểm tra viên

– Kiểm sát viên, Kiểm tra viên phải từ chối tiến hành tố tụng hoặc bị thay đổi khi thuộc một trong các trường hợp:

Trường hợp quy định tại Điều 49 của Bộ luật tố tụng hình sự;

Đã tiến hành tố tụng trong vụ án đó với tư cách là Điều tra viên, Cán bộ điều tra, Thẩm phán, Hội thẩm, Thẩm tra viên hoặc Thư ký Tòa án.

– Việc thay đổi Kiểm sát viên trước khi mở phiên tòa do Viện trưởng hoặc Phó Viện trưởng Viện kiểm sát cùng cấp được phân công giải quyết vụ án quyết định.

Kiểm sát viên bị thay đổi là Viện trưởng Viện kiểm sát thì do Viện trưởng Viện kiểm sát cấp trên trực tiếp quyết định.

Trường hợp phải thay đổi Kiểm sát viên tại phiên tòa thì Hội đồng xét xử ra quyết định hoãn phiên tòa.

Thay đổi Thẩm phán, Hội thẩm

Thẩm phán, Hội thẩm phải từ chối tham gia xét xử hoặc bị thay đổi khi thuộc một trong các trường hợp:

– Trường hợp quy định tại Điều 49 của Bộ luật tố tụng hình sự;

– Họ cùng trong một Hội đồng xét xử và là người thân thích với nhau;

 – Đã tham gia xét xử sơ thẩm hoặc phúc thẩm hoặc tiến hành tố tụng vụ án đó với tư cách là Điều tra viên, Cán bộ điều tra, Kiểm sát viên, Kiểm tra viên, Thẩm tra viên, Thư ký Tòa án.

– Việc thay đổi Thẩm phán, Hội thẩm trước khi mở phiên tòa do Chánh án hoặc Phó Chánh án Tòa án được phân công giải quyết vụ án quyết định.

Thẩm phán bị thay đổi là Chánh án Tòa án thì do Chánh án Tòa án trên một cấp quyết định.

Việc thay đổi Thẩm phán, Hội thẩm tại phiên tòa do Hội đồng xét xử quyết định trước khi bắt đầu xét hỏi bằng cách biểu quyết tại phòng nghị án. Khi xem xét thay đổi thành viên nào thì thành viên đó được trình bày ý kiến của mình, Hội đồng quyết định theo đa số.

Trường hợp phải thay đổi Thẩm phán, Hội thẩm tại phiên tòa thì Hội đồng xét xử ra quyết định hoãn phiên tòa.

Việc thay đổi thẩm phán, hội thẩm trước khi mở phiên tòa do chánh án hoặc phó chánh án tòa án được phân công giải quyết vụ án quyết định. Thẩm phán bị thay đổi là chánh án tòa án thì do chánh án tòa án trên một cấp quyết định.

Việc thay đổi thẩm phán, hội thẩm tại phiên tòa do hội đồng xét xử quyết định trước khi bắt đầu xét hỏi bằng cách biểu quyết tại phòng nghị án. Khi xem xét thay đổi thành viên nào thì thành viên đó được trình bày ý kiến của mình, hội đồng quyết định theo đa số.

Thay đổi Thư ký Tòa án

– Thư ký Tòa án phải từ chối tiến hành tố tụng hoặc bị thay đổi khi thuộc một trong các trường hợp:

Trường hợp quy định tại Điều 49 của Bộ luật Tố tụng hình sự;

– Đã tiến hành tố tụng vụ án đó với tư cách là Kiểm sát viên, Kiểm tra viên, Điều tra viên, Cán bộ điều tra, Thẩm phán, Hội thẩm, Thẩm tra viên, Thư ký Tòa án.

–  Việc thay đổi Thư ký Tòa án trước khi mở phiên tòa do Chánh án hoặc Phó Chánh án Tòa án được phân công giải quyết vụ án quyết định.

Việc thay đổi Thư ký Tòa án tại phiên tòa do Hội đồng xét xử quyết định.

Trường hợp phải thay đổi Thư ký Tòa án tại phiên tòa thì Hội đồng xét xử ra quyết định tạm ngừng phiên tòa.