Không thực hiện được nghĩa vụ nhưng không do lỗi của các bên

Khi các giao dịch dân sự được xác lập thì các bên trong quan hệ giao dịch dân sự này có trách nhiệm phải thực hiện theo đúng nghĩa vụ mà các bên đã thỏa thuận. Tuy nhiên, trong rất nhiều trường hợp mà một trong các bên không thể thực hiện được nghĩa vụ theo như thỏa thuận. Thông thường, việc không thực hiện đúng nghĩa vụ có thể do việc vi phạm có lỗi của bên vi phạm hoặc do lỗi của bên bị vi phạm. Ngoài ra có rất nhiều trường hợp mà việc không thực hiện được nghĩa vụ lại không phải do lỗi của các bên nào. Bài viết dưới đây chúng tôi sẽ cung cấp các thông tin về các trường hợp không thực hiện được nghĩa vụ nhưng không do lỗi của các bên.

Luật sư tư vấn pháp luật trực tuyến qua tổng đài: 1900.6568

1. Sự kiện bất khả kháng

Tại Khoản 2 Điều 351 Bộ luật dân sự năm 2015 quy định như sau: “2. Trường hợp bên có nghĩa vụ không thực hiện đúng nghĩa vụ do sự kiện bất khả kháng thì không phải chịu trách nhiệm dân sự, trừ trường hợp có thỏa thuận khác hoặc pháp luật có quy định khác.”. Như vậy, theo như quy định này thì việc không thực hiện được nghĩa vụ đó chính là do sự kiện bất khả kháng.

Về khái niệm sự kiện bất khả kháng “Sự kiện bất khả kháng” là một thuật ngữ có nguồn gốc tiếng Pháp được gọi là “ cas fortuit ”; trong các thuật ngữ pháp lý Tiếng anh được gọi là “ force majeure ”. Sự kiện này xảy ra không phải do lỗi của bất kỳ bên nào, mà hoàn toàn ngoài ý muốn và các bên không thể dự đoán trước, cũng như không thể tránh và khắc phục được, dẫn đến không thể thực hiện hoặc không thể thực hiện đúng hoặc đầy đủ nghĩa vụ, bên chịu sự cố này có thể được loại trừ trừ trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm hợp đồng hoặc kéo dài thời gian thực hiện hợp đồng. Sự kiện bất khả kháng có thể là những hiện tượng do thiên nhiên gây ra như lũ lụt, hỏa hoạn, bão, động đất, sóng thần,… Việc coi các hiện tượng thiên tai có thể là sự kiện bất khả kháng được áp dụng khá thống nhất trong luật pháp và thực tiễn của nhiều nước trên thế giới. Sự kiện bất khả kháng cũng có thể là những hiện tượng xã hội như chiến tranh, bạo loạn, đảo chính, đình công, cấm vận, thay đổi chính sách của chính phủ,…

Tại các văn bản quy phạm pháp luật của Việt Nam, khái niệm sự kiện bất khả kháng được quy định tương đối sơ sài, không có một quy định cụ thể nào về sự kiện bất khả kháng. Tại Bộ luật dân sự năm 2015, Khoản 1 Điều 156 về thời gian không tính vào thời hiệu khởi kiện vụ án dân sự, thời hiệu yêu cầu giải quyết việc dân sự (thay thế khoản 1 Điều 161 Bộ luật dân sự năm 2005) có quy định một cách chung chung về khái niệm sự kiện bất khả kháng như sau: “… sự kiện bất khả kháng là sự kiện xảy ra một cách khách quan không thể lường trước được và không thể khắc phục được mặc dù đã áp dụng mọi biện pháp cần thiết và khả năng cho phép ”. Rõ ràng, khoản 1 Điều 156 Bộ luật dân sự 2015 chỉ đặt ra quy định sự kiện bất khả kháng liên quan đến phần thời hiệu, cụ thể là để xác định thời gian không tính vào thời hiệu khởi kiện vụ án dân sự, thời hiệu yêu cầu giải quyết việc dân sự chứ không phải là một quy định cụ thể hoặc khái niệm cụ thể về sự kiện bất khả kháng.

Theo quan điểm của nhiều nhà nghiên cứu pháp luật thì sự kiện bất khả kháng theo hướng như sau: “Sự kiện bất khả kháng là sự kiện xảy ra một cách khách quan và đáp ứng các điều kiện sau:

(i) vượt quá tầm kiểm soát của Bên viện dẫn sự kiện;

(ii) Bên viện dẫn sự kiện không thể dự đoán trước sự kiện đó một cách hợp lý khi giao kết;

(iii) khi trường hợp bất khả kháng xảy ra, Bên viện dẫn sự kiện không thể tránh hay vượt qua một cách hợp lý; và

(iv) sự kiện xảy ra không thể quy trách nhiệm cho Bên còn lại.”

Trên thực tiễn xem xét đánh giá, để coi một sự kiện là một trường hợp “bất khả kháng”, theo tinh thần của Bộ luật dân sự năm 2015 và Luật Thương mại năm 2005 kết hợp thực tiễn thực hiện hợp đồng, cần có 03 điều kiện:

Một là, đây phải là “sự kiện xảy ra một cách khách quan”. Đó có thể là các hiện tượng do thiên nhiên gây ra (thiên tai) như lũ lụt, hỏa hoạn, động đất, sóng thần,… cũng có thể là các hiện tượng xã hội như chiến tranh, bạo loạn, đảo chính, đình công, cấm vận, thay đổi chính sách chính phủ,… Ngoài ra, trong thực tiễn, các bên tham gia giao kết hợp đồng còn có thể đưa ra những sự kiện khác là những sự kiện bất khả kháng làm căn cứ để loại trừ trách nhiệm dân sự (hoặc kéo dài thời hạn thực hiện hợp đồng) như: thiếu nguyên liệu, mất điện, lỗi mạng vi tính, bên cung cấp chậm trễ giao hàng,… Những sự kiện này, về mặt lý luận thì không được coi là sự kiện bất khả kháng nếu các bên không có thỏa thuận ; trong trường hợp các bên có thỏa thuận thì pháp luật ghi nhận và tôn trọng các thỏa thuận đó.

Hai là, đây phải là sự kiện “không thể lường trước được” tại thời điểm giao kết hợp đồng. Nghĩa là tại thời điểm giao kết hợp đồng, cả hai bên đều không thể biết, không thể dự đoán hay lường trước được các sự kiện được coi là bất khả kháng có thể xảy ra sau khi giao kết hợp đồng. Thực tế việc “ không thể lường trước được ” cũng rất khó để xác nhận, nếu một bên đã biết sự kiện bất khả kháng có thể xảy ra sau thời điểm giao kết hợp đồng tuy nhiên vẫn muốn được thực hiện hợp đồng nên vẫn giao kết. Vậy đối với trường hợp này rất khó xác định lỗi của các bên.

Ba là, sự việc xảy ra “không thể khắc phục” được mặc dù đã áp dụng mọi biện pháp cần thiết. Hợp đồng được giao kết bởi lợi ích mà các bên hướng tới, để bảo đảm cho lợi ích đó, các bên phải tận tâm, thiện chí thực hiện đúng quyền và nghĩa vụ của mình. Nếu bên có nghĩa vụ có khả năng khắc phục, hạn chế thiệt hại xảy ra mà lại không thực hiện, để mặc cho hậu quả xảy ra thì cho dù có sự kiện bất khả kháng, bên vi phạm hợp đồng cũng không được loại trừ trách nhiệm dân sự do vi phạm hợp đồng. Để được loại trừ trách nhiệm dân sự do vi phạm hợp đồng vì sự kiện bất khả kháng, bên vi phạm hợp đồng phải chứng minh được mình đã áp dụng mọi biện pháp cần thiết và khả năng sẵn có để khắc phục hậu quả xảy ra mà vẫn không thể khắc phục được và do việc không khắc phục được đến dẫn đến vi phạm hợp đồng. 

Khi sự kiện đáp ứng 3 điều kiện trên thì có thể được loại trừ trách nhiệm bồi thường thiệt hại, tuy nhiên, trên thực tế, việc xác định sự kiện bất khả kháng ngoài 3 điều kiện trên còn rất nhiều các tình huống phức tạp khác mà có thể xác định xem đó có được coi là sự kiện bất khả kháng không.

2. Do phải thực hiện quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền

Tại điểm d, khoản 1 Điều 294 Luật Thương mại năm 2005 quy định về trường hợp được loại trừ trách nhiệm bồi thường thiệt hại “do thực hiện quyết định của cơ quan quản lý nhà nước có thẩm quyền mà các bên không thể biết được vào thời điểm giao kết”.

Từ quy định này có thể thấy việc miễn trách nhiệm chỉ được áp dụng khi hành vi vi phạm do thực hiện quyết định của cơ quan quản lý nhà nước có thẩm quyền mà các bên không thể biết được vào thời điểm giao kết hợp đồng. Nếu như các bên đã biết về việc thực hiện quyết định của cơ quan quản lý nhà nước có thẩm quyền có thể dẫn đến vi phạm hợp đồng mà vẫn đồng ý giao kết hợp đồng thì không được áp dụng miễn trách nhiệm.

Tại mỗi ngành, mỗi lĩnh vực sẽ có sự điều chỉnh trực tiếp của cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong lĩnh vực đó. Cụ thể: cơ quan hành chính nhà nước có thẩm quyền chung gồm Chính phủ và Ủy ban nhân dân các cấp. Các cơ quan này có chức năng quản lý hành chính nhà nước trên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Cơ quan hành chính nhà nước có thẩm quyền chuyên môn gồm bộ và các cơ quan ngang bộ có chức năng quản lý hành chính nhà nước về ngành hoặc lĩnh vực công tác trong phạm vi cả nước.

Vậy quyết định của cơ quan quản lý nhà nước có thẩm quyền là gì, có thể hiểu một cách cơ bản như sau: Quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền là mệnh lệnh điều hành của các chủ thể quản lý của nhà nước được thông qua theo một thể thức nhất định nhằm thực hiện một mục đích hoặc một công việc cụ thể bởi quyết định này mang quyền lực nhà nước, dưới góc độ nhất định là hành vi của cơ quan hành chính nhà nước hoặc của cá nhân, tổ chức có thẩm quyền nhằm đưa ra một quyết định chung hoặc giải quyết vấn đề pháp lý cụ thể đối với tập thể hoặc cá nhân, có tính chất bắt buộc chung. Quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền là kết quả của một hoạt động nhất định.

Trường hợp loại trừ trách nhiệm bồi thường thiệt hại do thực hiện quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền không được quy định trong Bộ luật dân sự năm 2015. Tuy nhiên, về nguyên tắc khi có quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền dẫn đến hệ quả không thể thực hiện đúng các nghĩa vụ trong hợp đồng sẽ được loại trừ trách nhiệm dân sự. Hơn nữa quy định của pháp luật hiện hành không quy định rõ những trách nhiệm dân sự nào sẽ được loại trừ, phần chung về hợp đồng thương mại hay nghĩa vụ dân sự cũng không thể hiện rõ mức thiệt hại nào thì bên có nghĩa vụ sẽ được loại trừ.

Các quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền có thể tác động trực tiếp đến đối tượng của hợp đồng, khiến đối tượng của hợp đồng không còn hoặc có thể làm thay đổi chủ thể của hợp đồng, làm hai bên không thể đạt được mục đích như khi giao kết hợp đồng….

Để quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền được xác định là căn cứ để loại trừ trách nhiệm bồi thường do vi phạm nghĩa  vụ như trường hợp loại trừ do sự kiện bất khả kháng thì cần xác định đây là quyết định do cơ quan nhà nước có thẩm quyền; thứ hai xác định quyết định này cá bên không thể biết hoặc không thể lường trước khi kí kết hợp đồng và thứ ba là các bên không thể khắc phục hoặc tránh khỏi sự tác động của quyết định này, tức quyết định này tác động trực tiếp và đối tượng của hợp đồng khiến các bên không thể hoàn thành nghĩa vụ trong hợp đồng, đây chính mà mối quan hệ nhân quả giữa quyết định của cơ quan nhà nước với việc không thực hiện được nghĩa vụ.