Tội chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh (Điều 395)

1. Khái quát về Tội chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh:

1.1. Khái niệm:

Kỷ luật và sự phục tùng mệnh lệnh là nguyên tắc cơ bản trong quân đội, giữ vai trò then chốt trong việc đảm bảo hiệu lực, sức chiến đấu và sự ổn định của tổ chức quân sự. Việc vi phạm nguyên tắc này, dù dưới bất kỳ hình thức nào, đều tiềm ẩn nguy cơ gây tổn hại nghiêm trọng đến an ninh, an toàn và hiệu quả thực hiện nhiệm vụ của đơn vị. Một trong những hành vi vi phạm đặc biệt nghiêm trọng trong quân đội là hành vi chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh.

”Tội chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh là hành vi của quân nhân không thực hiện đúng, đầy đủ, kịp thời mệnh lệnh của người chỉ huy hoặc cấp trên có thẩm quyền, bằng cách thực hiện một cách lơ là, chiếu lệ, chậm trễ hoặc tự ý thay đổi nội dung mệnh lệnh, dẫn đến hậu quả nghiêm trọng cho tính mạng, sức khỏe, tài sản hoặc nhiệm vụ chiến đấu, công tác của đơn vị.”

1.2. Ý nghĩa:

Việc quy định tội chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh trong hệ thống pháp luật hình sự quân sự có ý nghĩa đặc biệt quan trọng:

• Thứ nhất: Tội chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh là cơ sở để duy trì tính thống nhất, nghiêm minh trong tổ chức quân đội – nơi mọi hoạt động đều đặt dưới sự chỉ huy và phục tùng tuyệt đối.
• Thứ hai: Quy định này mang tính chất răn đe và giáo dục đối với quân nhân; từ đó giúp nâng cao ý thức trách nhiệm, tinh thần chấp hành mệnh lệnh một cách nghiêm túc, đúng đắn.
• Thứ ba: Việc xử lý nghiêm các hành vi không chấp hành mệnh lệnh góp phần bảo đảm khả năng sẵn sàng chiến đấu, an toàn và hiệu quả hoạt động của lực lượng vũ trang trong mọi tình huống.
• Thứ tư: Thông qua việc duy trì kỷ luật quân đội, Tội chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh góp phần quan trọng trong việc giữ vững thế trận quốc phòng, an ninh của đất nước.

1.3. Cơ sở pháp lý:

Tội chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh hiện nay đang được quy định tại Điều 395 Bộ luật Hình sự 2015 như sau:

”1. Người nào chấp hành mệnh lệnh của người có thẩm quyền một cách lơ là, chậm trễ, tùy tiện gây hậu quả nghiêm trọng, thì bị phạt cải tạo không giam giữ đến 03 năm hoặc phạt tù từ 06 tháng đến 03 năm.

2. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 03 năm đến 10 năm:

a) Trong chiến đấu;

b) Trong khu vực có chiến sự;

c) Trong thực hiện nhiệm vụ cứu hộ, cứu nạn;

d) Trong tình trạng khẩn cấp;

đ) Gây hậu quả rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng.”

2. Cấu thành Tội chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh:

2.1. Khách thể:

Tội chống mệnh lệnh là hành vi của quân nhân cấp dưới không chấp hành nghiêm chỉnh mệnh lệnh của người có thẩm quyền, thực hiện một cách lơ là, chậm trễ hoặc tùy tiện, dẫn đến hậu quả nghiêm trọng.

Tội phạm này xâm phạm nghiêm trọng đến nguyên tắc chỉ huy và phục tùng trong quân đội – nền tảng đảm bảo sức chiến đấu và kỷ luật quân đội.

Ngoài ra, Tội chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh còn có thể gây tổn hại đến các quan hệ xã hội khác như: Cản trở đơn vị hoàn thành nhiệm vụ, gây thiệt hại về tính mạng, sức khỏe hoặc tài sản của cá nhân, tổ chức liên quan.

2.2. Mặt khách quan:

Mặt khách quan của Tội chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh được thể hiện qua hành vi không chấp hành nghiêm chỉnh mệnh lệnh của người chỉ huy hoặc cấp trên có thẩm quyền.

Hành vi không chấp hành nghiêm chỉnh mệnh lệnh bao gồm:

• Chấp hành một cách chiếu lệ: thực hiện mệnh lệnh một cách lơ là, qua loa, hình thức, thiếu tinh thần trách nhiệm, không quan tâm đến kết quả công việc;
• Chấp hành chậm trễ: không tuân thủ thời gian quy định về thời điểm bắt đầu, kết thúc hoặc tiến độ thực hiện mệnh lệnh;
• Chấp hành tuỳ tiện: tự ý thay đổi nội dung, phạm vi hoặc cách thức thực hiện mệnh lệnh mà không được phép.

Hành vi trên chỉ cấu thành tội phạm khi gây ra hậu quả nghiêm trọng như thiệt hại về tính mạng, sức khỏe, tài sản, vũ khí hoặc làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến kết quả thực hiện nhiệm vụ của đơn vị.

Để truy cứu trách nhiệm hình sự, cần xác định mối quan hệ nhân quả giữa hành vi chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh và hậu quả đã xảy ra. Tội phạm được coi là hoàn thành kể từ thời điểm hậu quả nghiêm trọng xảy ra.

2.3. Chủ thể:

Chủ thể của Tội chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh là chủ thể đặc biệt. Chỉ những người được quy định tại Điều 392 Bộ luật Hình sự mới có thể bị bắt buộc phục tùng mệnh lệnh.

Ngoài ra, người phạm Tội chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh phải đáp ứng đủ điều kiện về tuổi chịu trách nhiệm hình sự và có đầy đủ năng lực chịu trách nhiệm hình sự theo quy định của Bộ luật Hình sự 2015 (đủ 16 tuổi trở lên).

2.4. Mặt chủ quan:

Tội chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh được thực hiện do lỗi vô ý, có thể là lỗi vô ý do tự tin hoặc lỗi vô ý do cẩu thả.

Người phạm tội thấy trước hành vi của mình có thể gây hậu quả nguy hiểm cho xã hội nhưng cho rằng hậu quả sẽ không xảy ra hoặc có thể ngăn chặn được (vô ý do tự tin) hoặc không thấy được hậu quả, mặc dù phải thấy trước và có thể thấy trước (vô ý do cẩu thả).

3. Khung hình phạt của Tội chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh:

Tội chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh theo ĐIều 395 Bộ luật Hình sự 2015 quy định những khung hình phạt như sau:

• Khung 1: Phạt cải tạo không giam giữ đến 03 năm hoặc phạt tù từ 06 tháng đến 03 năm.
• Khung 2: Phạt tù từ 03 năm đến 10 năm.

4. Các tình tiết định khung hình phạt tăng nặng theo Điều 395 Bộ luật Hình sự:

Các tình tiết định khung hình phạt tăng nặng của Tội chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh được quy định tại khoản 2 Điều 395 Bộ luật Hình sự 2015 với khung hình phạt là phạt tù từ 03 năm đến 10 năm:

• Trong chiến đấu: Việc chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh trong chiến đấu là tình tiết định khung tăng nặng vì hành vi vi phạm xảy ra trong bối cảnh lực lượng vũ trang đang trực tiếp thực hiện nhiệm vụ chiến đấu chống lại kẻ thù, bảo vệ chủ quyền lãnh thổ, an ninh quốc gia. Do đó, nếu quân nhân thực hiện mệnh lệnh một cách lơ là, chậm trễ hoặc tùy tiện trong khi chiến đấu, hậu quả sẽ đặc biệt nghiêm trọng, có thể làm thay đổi cục diện trận chiến hoặc gây thương vong lớn. Chính vì vậy, hành vi này bị xử lý nghiêm khắc với mức hình phạt cao hơn.
• Trong khu vực có chiến sự: Hành vi vi phạm trong khu vực có chiến sự cũng bị xem là tình tiết tăng nặng vì môi trường này tiềm ẩn nhiều nguy cơ đe dọa đến tính mạng, tài sản và an ninh quốc gia. Khu vực có chiến sự thường là nơi đang xảy ra hoặc có khả năng xảy ra giao tranh, cần sự phối hợp chặt chẽ và tuân thủ tuyệt đối mệnh lệnh chỉ huy. Chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh trong hoàn cảnh này có thể gây ra sự hỗn loạn, làm suy yếu năng lực phòng thủ, ảnh hưởng đến sự an toàn của cả đơn vị và dân thường. Vì vậy, pháp luật quy định mức xử phạt nghiêm khắc đối với hành vi này nhằm bảo đảm tính kỷ luật và hiệu quả trong công tác quân sự tại khu vực đặc biệt nhạy cảm.
• Trong thực hiện nhiệm vụ cứu hộ, cứu nạn: Thực hiện nhiệm vụ cứu hộ, cứu nạn là tình huống khẩn cấp nhằm bảo vệ tính mạng, sức khỏe và tài sản của nhân dân trong các thảm họa thiên tai, tai nạn nghiêm trọng hoặc sự cố nguy hiểm. Trong hoàn cảnh này, mọi mệnh lệnh đều đòi hỏi phải được thi hành một cách nhanh chóng, chính xác và có trách nhiệm cao. Nếu quân nhân chấp hành mệnh lệnh một cách chậm trễ, tùy tiện hoặc lơ là, hậu quả có thể là sự thiệt hại về người và tài sản; thậm chí gây mất niềm tin của nhân dân đối với lực lượng vũ trang. Do tính chất đặc biệt cấp thiết và nhân đạo của nhiệm vụ này, hành vi vi phạm trong quá trình thực hiện được coi là tình tiết tăng nặng để xử lý nghiêm theo quy định của pháp luật.
• Trong tình trạng khẩn cấp: Tình trạng khẩn cấp là hoàn cảnh mà Nhà nước hoặc các cấp chỉ huy buộc phải huy động mọi lực lượng để ứng phó với những nguy cơ nghiêm trọng đe dọa đến an ninh quốc gia, trật tự an toàn xã hội, thiên tai, dịch bệnh hoặc các tình huống bất thường khác. Trong hoàn cảnh này, việc tuân thủ mệnh lệnh là yếu tố then chốt để bảo đảm hành động kịp thời, thống nhất và hiệu quả. Hành vi chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh trong tình trạng khẩn cấp có thể làm gián đoạn công tác phòng chống, khắc phục hậu quả, gây thiệt hại lớn về người và tài sản. Do đó, pháp luật quy định đây là tình tiết tăng nặng để nâng cao ý thức trách nhiệm của quân nhân trong các tình huống đặc biệt này.
• Gây hậu quả rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng: Mức độ hậu quả do hành vi gây ra là yếu tố quan trọng để xác định tính chất nguy hiểm của tội phạm. Khi hành vi chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh dẫn đến hậu quả rất nghiêm trọng (như gây thương tích nặng cho nhiều người, tổn thất lớn về tài sản, thiệt hại nghiêm trọng đến nhiệm vụ quân sự…) hoặc đặc biệt nghiêm trọng (như làm chết người, mất vũ khí, phương tiện chiến đấu, làm thất bại nhiệm vụ chiến đấu…) thì mức độ nguy hiểm của hành vi đã vượt xa giới hạn thông thường. Vì vậy, tình tiết này được coi là tình tiết định khung tăng nặng của Tội chấp hành không nghiêm chỉnh mệnh lệnh; làm căn cứ để áp dụng mức hình phạt cao hơn nhằm bảo đảm tính răn đe và nghiêm minh của pháp luật.

5. Phân biệt với Tội chống mệnh lệnh:

THAM KHẢO THÊM:

• Tội thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng (Điều 360)
• Tội thiếu trách nhiệm gây thiệt hại đến tài sản của Nhà nước, cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp
• Tội chống mệnh lệnh theo Điều 394 Bộ luật hình sự 2015