Hệ thống điều tra thân thiện với người chưa thành niên

1. Hệ thống điều tra thân thiện với người chưa thành niên:

Hoạt động điều tra thân thiện với người chưa thành niên và nhạy cảm giới đang dần trở thành một trong những chỉ đề được nhận nhiều sự quan tâm, và đặc biệt quan trọng trong xu hướng hiện nay. Quá trình xây dựng điều tra thân thiện có thể được thực hiện thông qua việc ban hành văn bản quy phạm pháp luật để bảo vệ quyền lợi của người chưa thành niên, bên cạnh đó cũng đẩy mạnh việc tổ chức khoá tập huấn dành cho các cán bộ Cảnh sát hình sự các cấp. Đây được coi là một hoạt động thiết thực, ý nghĩa nhằm nâng cao hiệu quả phòng, chống tội phạm và vi phạm pháp luật liên quan đến người chưa thành niên.

Những quy chuẩn để xây dựng hệ thống điều tra thân thiện đã được cộng đồng quốc tế chấp thuận, trong một số trường hợp thì Việt Nam có tham gia. Các quy chuẩn này được thể hiện trong Công ước quốc tế về quyền trẻ em, theo ghi nhận của Công ước thì cá nhân là người dưới 18 tuổi cần được hưởng sự quan tâm và bảo vệ đặc biệt phù hợp với độ tuổi, có hướng giải quyết phù hợp với giai đoạn phát triển và với các nhu cầu cá nhân đặc biệt liên quan đến việc bảo vệ các quyền của trẻ em. Ngoài ra, còn phải kể đến một số văn bản quốc tế chính liên quan tới vấn đề trên bao gồm:

– Công ước của Liên hợp quốc về quyền trẻ em (1989);

– Quy tắc tiêu chuẩn tối thiểu của Liên hợp quốc về Tư pháp người chưa thành niên (1985);

– Bộ quy tắc ứng xử cho các nhân viên thực thi pháp luật (1979);

– Hướng dẫn phòng, chống tội phạm ở người chưa thành niên (1990);

– Quy tắc về bảo vệ NCTN bị tước đoạt quyền tự do (1990);…

Hiện nay, Việt Nam là nước thứ hai trên thế giới phê chuẩn Công ước quyền trẻ em. Thừa kế những quy định có tính nhân văn thì Nhà nước đã không ngừng  nỗ lực trong việc xây dựng và hoàn thiện pháp luật, làm hài hòa giữa hệ thống chính sách, pháp luật của quốc gia với các chuẩn mực quốc tế về bảo vệ quyền trẻ em nói chung và bảo vệ người chưa thành niên vi phạm pháp luật;

Hệ thống điều tra vụ án liên quan đến người chưa thành niên chủ yếu dựa vào những quy định trong Bộ luật Hình sự (BLHS) và Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) trong đó có những quy định liên quan đến công tác điều tra theo hướng thân thiện. Cụ thể như:

– Chú trọng về việc xác định độ tuổi: Độ tuổi là một những vấn đề cần được thực hiện xác minh đầu tiên khi cơ quan điều tra tiếp nhận giải quyết bất kỳ vụ việc nào, với mục đích là xác định năng lực trách nhiệm hình sự của họ. Cá nhân đủ độ tuổi nhất định thì mới được xem là có năng lực trách nhiệm hình sự đầy đủ và phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm. Chỉ khi hoạt động này được diễn ra theo đúng quy định thì mới có ý nghĩa trong việc áp dụng đường lối xử lý và thủ tục tố tụng đối với họ. Theo pháp luật Việt Nam thì trẻ em dưới 14 tuổi vi phạm pháp luật sẽ không bị xử lý theo pháp luật hình sự;

–  Phân tích về trình độ phát triển về thể chất và tinh thần, mức độ nhận thức về hành vi phạm tội: Để đảm bảo sự khách quan trong việc xác định lỗi của người chưa thành niên thì xác định trình độ phát triển thể chất và tinh thần, mức độ nhận thức về hành vi phạm tội của NCTN thì mới có thể hỗ trợ được vấn đề này. Việc đánh giá sẽ được cân nhắc thông qua lời khai của cha mẹ, cô giáo, bạn bè của người chưa thành niên; sử dụng các tài liệu y tế, kêt luận giám định cũng hết sức cần thiết trong trường hợp có sự nghi ngờ về khả năng nhận thức của người chưa thành niên;

– Ngoài ra cũng phải xem xét đến điều kiện sinh sống và giáo dục: Cơ quan điều tra phải xem xét đến nguyên nhân dẫn đến hành vi vi phạm bao gồm nguyên nhân trực tiếp và nguyên nhân gián tiếp, hoạt động này có thể do ảnh hưởng từ điều kiện sinh sống và giáo dục của người chưa thành niên. 

– Phải thu thập thêm những tình tiết liệu có hay không có sự xúi giục của người thành niên: Hoạt động này cũng  có ý nghĩa rất quan trọng để xác định nguyên nhân phạm tội của người chưa thành niên, góp phần đánh giá chính xác tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, để cơ quan tiến hành tố tụng có thể tìm giải pháp xử lý thích hợp đối với người chưa thành niên.

2. Một số chính sách điều tra thân thiện đối với người dưới 18 tuổi trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam:

Theo quy định hiện hành thì việc điều tra vụ án hình sự liên quan đến người dưới 18 tuổi thường chủ yếu dựa trên các quy định của Bộ luật hình sự năm 2015 sửa đổi năm 2017 và Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 sửa đổi năm 2021. Nội dung trong các văn bản này có đề cập nhiều đến các quy định thể hiện chính sách điều tra theo hướng thân thiện. Có thể nhận thấy, việc áp dụng phương pháp điều tra thân thiện đối với những vụ án có người dưới 18 tuổi tham gia là yêu cầu bắt buộc đối với các cơ quan có thẩm quyền. Trong bài viết này thì tác giả sẽ đưa ra một số chính sách thể hiện các hoạt động điều tra thân thiện trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam:

2.1. Ghi nhận các quy định về áp dụng biện pháp ngăn chặn đối với người dưới 18 tuổi:

 Áp dụng biện pháp ngăn chặn, biện pháp áp giải đối với người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi không được diễn ra tùy tiện mà chỉ trong trường hợp thực sự cần thiết và có căn cứ cho rằng việc áp dụng biện pháp giám sát và các biện pháp ngăn chặn khác không hiệu quả. Thời hạn tạm giam đối với người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi cũng sẽ giảm bớt đi là bằng hai phần ba thời hạn tạm giam đối với người đủ 18 tuổi trở lên quy định tại Văn bản hợp nhất 05/VBHN-VPQH 2021 Bộ luật Tố tụng Hình sự. Trong trường hợp không còn căn cứ để tạm giữ, tạm giam thì cơ quan, người có thẩm quyền phải kịp thời hủy bỏ, thay thế bằng biện pháp ngăn chặn khác;