HĐXX phúc thẩm vụ án hình sự được sửa bản án sơ thẩm theo hướng không có lợi cho bị cáo thể hiện qua những cách thức nào?
Mục lục bài viết
1. Điều kiện sửa bản án sơ thẩm theo hướng không có lợi cho bị cáo:
Sửa bản án sơ thẩm theo hướng không có lợi cho bị cáo là thẩm quyền của HĐXX phúc thẩm thay đổi nội dung của bản án sơ thẩm theo hướng tăng nặng cho bị cáo so với tình trạng mà bản án sơ thẩm đã tuyên. Theo quy định tại khoản 2 Điều 357 BLTTHS năm 2015, trường hợp VKS kháng nghị hoặc bị hại kháng cáo yêu cầu thì HĐXX phúc thẩm có thể: tăng hình phạt, áp dụng điều, khoản của BLHS về tội nặng hơn; áp dụng hình phạt bổ sung; áp dụng biện pháp tư pháp; tăng mức bồi thường thiệt hại; chuyển sang hình phạt khác thuộc loại nặng hơn; không cho bị cáo hưởng án treo.
Điều kiện sửa bản án sơ thẩm theo hướng không có lợi cho bị cáo được quy định chặt chẽ không chỉ về hướng kháng cáo, kháng nghị mà cả về chủ thể kháng cáo, kháng nghị như sau:
Thứ nhất, khi có căn cứ sửa bản án sơ thẩm theo hướng không có lợi cho bị cáo như có căn cứ xác định bản án sơ thẩm tuyên không đúng với tính chất, mức độ, hậu quả của hành vi phạm tội, nhân thân bị cáo hoặc có tình tiết mới.
Thứ hai, HĐXX phúc thẩm chỉ có quyền sửa bản án sơ thẩm theo hướng không có lợi cho bị cáo khi có kháng cáo của bị hại và kháng nghị của VKS yêu cầu theo hướng đó. Trong mọi trường hợp, đối với những người không có kháng cáo hoặc không bị kháng cáo, kháng nghị,
Thứ ba, khi sửa bản án theo hướng không có lợi cho bị cáo cần chú ý không được vượt quá nội dung yêu cầu của kháng cáo, kháng nghị. Nếu kháng cáo, kháng nghị chỉ yêu cầu tăng mức hình phạt thì HĐXX phúc thẩm chỉ được tăng mức hình phạt trong giới hạn của khung hình phạt mà Tòa án cấp sơ thẩm đã tuyên, không được áp dụng điều, khoản của BLHS về tội nặng hơn. Nếu kháng cáo, kháng nghị yêu cầu áp dụng điều, khoản của BLHS về tội nặng hơn mà không yêu cầu tăng hình phạt thì HĐXX phúc thẩm vẫn có quyền áp dụng điều khoản của BLHS về tội nặng hơn và tăng mức hình phạt đối với bị cáo.
Thứ tư, HĐXX không được ra bản án không có lợi cho bị cáo có kháng cáo hoặc bị kháng cáo, kháng nghị mà vắng mặt tại phiên tòa vì lý do bất khả kháng hoặc do trở ngại khách quan (theo điểm c khoản 2 Điều 351 BLTTHS năm 2015). Nếu quyết định của HĐXX phúc thẩm làm bất lợi cho bị cáo hoặc bị đơn dân sự vắng mặt tại phiên tòa vì lý do bất khả kháng hoặc trở ngại khách quan thì phải quyết định hoãn phiên tòa và sửa bản án tại một phiên tòa khác với đầy đủ sự tham gia của bị cáo và bị đơn dân sự theo quy định của BLTTHS.
2. Các hình thức sửa bản án sơ thẩm theo hướng không có lợi cho bị cáo:
2.1. Tăng hình phạt đối với bị cáo:
Trên cơ sở kháng cáo của bị hại hoặc kháng nghị của VKS yêu cầu tăng hình phạt đối với bị cáo, nếu HĐXX phúc thẩm nhận thấy mức hình phạt mà Tòa án cấp sơ thẩm đã áp dụng đối với bị cáo là nhẹ, không tương xứng với tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội do hành vi phạm tội, nhân thân của bị cáo thì có quyền sửa bản án sơ thẩm theo hướng áp dụng mức hình phạt nặng hơn so với mức hình phạt mà Tòa án cấp sơ thẩm đã tuyên đối với bị cáo, bao gồm cả hình phạt chính và hình phạt bổ sung. HĐXX phúc thẩm có thể tăng hình phạt chính hoặc hình phạt bổ sung hoặc tăng cả hai loại hình phạt, thậm chí có thể tăng hình phạt chính và giảm hình phạt bổ sung hoặc ngược lại nhưng vẫn giữ nguyên điều, khoản áp dụng đối với bị cáo. Nếu chỉ có kháng cáo, kháng nghị yêu cầu tăng hình phạt đối với bị cáo thì việc tăng hình phạt phải đảm bảo trong khung hình phạt mà Tòa án cấp sơ thẩm đã áp dụng đối với bị cáo mà không được chuyển sang khung hình phạt nặng hơn hoặc áp dụng hình phạt khác thuộc loại nặng hơn. Khi tăng hình phạt cho bị cáo, HĐXX phúc thẩm phải ghi rõ lý do, căn cứ tăng hình phạt trong bản án phúc thẩm. Tương tự như giảm hình cho bị cáo, HĐXX phúc thẩm chỉ có thể tăng hình phạt cho bị cáo khi loại hình phạt Tòa án cấp sơ thẩm đã áp dụng thuộc loại có thể xác định được mức tối thiểu và tối đa.
2.2. Áp dụng điều, khoản của BLHS về tội nặng hơn:
Khi có kháng cáo của bị hại hoặc kháng nghị của VKS yêu cầu áp dụng điều, khoản của BLHS về tội nặng hơn đối với bị cáo, HĐXX phúc thẩm căn cứ vào hồ sơ vụ án, những chứng cứ đã thu thập, kiểm tra, đánh giá, tranh tụng công khai tại phiên tòa nếu xét thấy có căn cứ cho rằng hành vi phạm tội của bị cáo thỏa mãn dấu hiệu của cấu thành tội phạm quy định tại điều, khoản của BLHS về tội nặng hơn so với điều, khoản Tòa án cấp sơ thẩm đã áp dụng thì có quyền áp dụng điều, khoản của BLHS về tội nặng hơn. Đây là trường hợp chuyển tội danh thành tội danh khác nặng hơn so với tội danh đã tuyên trong bản án sơ thẩm hoặc chuyển sang khoản có khung hình phạt nặng hơn so với khung hình phạt ban đầu trong cùng một tội. Tùy từng trường hợp, việc chuyển tội danh hoặc khung hình phạt có thể dẫn tới tăng hình phạt nhưng cũng có thể không đòi hỏi phải tăng hình phạt.
Về căn cứ sửa bản án theo hướng áp dụng điều, khoản của BLHS về tội nặng hơn khi có kháng nghị của VKS hoặc kháng cáo của bị hại yêu cầu áp dụng điều, khoản của BLHS về tội nặng hơn chưa được BLTTHS năm 2015 quy định cụ thể. Điều này có thể dẫn đến những cách hiểu khác nhau: HĐXX phúc thẩm có quyền sửa bản án sơ thẩm theo hướng áp dụng điều, khoản của BLHS về tội nặng hơn theo điểm a khoản 2 Điều 357 BLTTHS hoặc hủy bản án sơ thẩm để điều tra lại theo căn cứ quy định tại khoản 1 Điều 358 BLTTHS. Theo tác giả Phạm Phương Thảo:
Việc Tòa án cấp phúc thẩm áp dụng tội danh nặng hơn đối với bị cáo phải nằm trong phạm vi truy tố tại cấp sơ thẩm của VKS […] Trường hợp có căn cứ để khởi tố, điều tra về tội nặng hơn tội đã tuyên trong bản án sơ thẩm mà VKS cấp sơ thẩm chưa truy tố thì nhất định thiết phải hủy bản án sơ thẩm để điều tra lại”.
Theo tác giả Đặng Thị Xuân Thành:
Trường hợp Tòa án cấp phúc thẩm nhận thấy có căn cứ để khởi tố, điều tra bị cáo về tội nặng hơn tội đã tuyên trong bản án sơ thẩm, HĐXX phúc thẩm chỉ được hủy bản án sơ thẩm để điều tra lại nếu xét thấy hành vi của người phạm tội chưa được điều tra, truy tố, xét xử ở giai đoạn sơ thẩm trước đó.
Tác giả đồng ý với các quan điểm trên, HĐXX phúc thẩm chỉ áp dụng điều, khoản của BLHS về tội nặng hơn khi vụ án đã được điều tra đầy đủ, không có vi phạm nghiêm trọng về thủ tục tố tụng, Tòa án cấp sơ thẩm nhận định, đánh giá không đúng tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội hoặc sai lầm trong nhận thức về các tình tiết định khung, đồng thời tội nặng hơn đó phải nằm trong phạm vi truy tố của VKS và thuộc thẩm quyền xét xử sơ thẩm của Tòa án đã xét xử sơ thẩm. Ví dụ, nếu tại cấp sơ thẩm, VKS truy tố bị can về tội Cố ý gây thương tích nhưng Tòa án cấp sơ thẩm lại xét xử bị cáo về tội Cố ý gây thương tích trong trạng thái tinh thần bị kích động mạnh và có kháng cáo, kháng nghị yêu cầu áp dụng tội danh mà VKS đã truy tố thì Tòa án cấp phúc thẩm mới được chuyển tội danh của bị cáo sang tội Cố ý gây thương tích. Nếu VKS chỉ truy tố bị can về tội Cố ý gây thương tích trong trạng thái tinh thần bị kích động mạnh nhưng HĐXX phúc thẩm xét thấy cần xử lý bị cáo về tội nặng hơn thì không thể sửa bản án sơ thẩm mà phải hủy bản án sơ thẩm để điều tra lại bởi việc sửa bản án sơ thẩm theo hướng xử lý bị cáo về tội nặng hơn sẽ xâm phạm quyền bào chữa của bị cáo. HĐXX phúc thẩm chỉ được hủy bản án sơ thẩm để điều tra lại nếu không thể sửa bản án sơ thẩm theo hướng áp dụng điều, khoản của BLHS về tội nặng hơn. Vấn đề này sẽ được làm rõ hơn tại phần sau.
Trường hợp việc áp dụng điều, khoản của BLHS về tội nặng hơn dẫn đến làm thay đổi thẩm quyền xét xử sơ thẩm của Tòa án cũng có các quan điểm khác nhau. Có quan điểm cho rằng:
Trong trường hợp nếu việc sửa án sơ thẩm dẫn đến việc chuyển khung hình phạt nặng hơn thuộc thẩm quyền của Tòa án cấp trên thì Tòa án cấp phúc thẩm hủy bản án sơ thẩm để xét xử sơ thẩm lại vụ án cho đúng thẩm quyền.
Đồng quan điểm này, có nghiên cứu cũng cho rằng:
Trường hợp khung hình phạt hoặc tội danh khác nặng hơn đó vượt quá thẩm quyền của tòa án đã xét xử sơ thẩm thì HĐXX phúc thẩm hủy bản án sơ thẩm để xét xử lại ở tòa án cấp sơ thẩm có thẩm quyền. Tuy nhiên, lại có quan điểm cho rằng:
Nếu khung hình phạt nặng hơn hoặc tội danh nặng hơn đó thuộc thẩm quyền xét xử sơ thẩm của
Theo quan điểm của tác giả, nếu kháng cáo, kháng nghị yêu cầu áp dụng điều, khoản của BLHS về tội nặng hơn nhưng vẫn thuộc thẩm quyền xét xử sơ thẩm của TAND cấp huyện hoặc Tòa án quân sự khu vực thì HĐXX phúc thẩm có quyền áp dụng điều, khoản của BLHS về tội nặng hơn đó đối với bị cáo. Nếu việc áp dụng điều, khoản của BLHS về tội nặng hơn dẫn đến làm thay đổi thẩm quyền xét xử sơ thẩm của Tòa án (khung hình phạt nặng hơn hoặc tội danh nặng hơn thuộc thẩm quyền xét xử sơ thẩm của TAND cấp tỉnh hoặc Tòa án quân sự cấp quân khu) thì HĐXX phúc thẩm phải hủy bản án sơ thẩm để điều tra lại mà không tiến hành sửa bản án sơ thẩm. Bởi theo quy định tại khoản 5 Điều 163, khoản 1 Điều 239 BLTTHS, thẩm quyền điều tra và thẩm quyền truy tố được xác định theo thẩm quyền xét xử sơ thẩm. Việc điều tra, truy tố không đúng thẩm quyền theo quy định của pháp luật là một trong những vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng phải trả hồ sơ điều tra bổ sung theo Điều 6 Thông tư liên tịch số 02/2017/TTLT-VKSNDTC- TANDTC-BCA-BQP. Do đó, việc chỉ hủy bản án sơ thẩm để xét xử lại là không đảm bảo về mặt thẩm quyền điều tra, truy tố.
2.3. Áp dụng hình phạt bổ sung; áp dụng biện pháp tư pháp:
Khi có kháng cáo của bị hại hoặc kháng nghị của VKS yêu cầu Tòa án cấp phúc thẩm áp dụng hình phạt bổ sung hoặc biện pháp tư pháp đối với bị cáo, HĐXX phúc thẩm nếu xét thấy việc áp dụng hình phạt bổ sung hoặc biện pháp tư pháp là cần thiết, phù hợp với tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, nhân thân của bị cáo thì có quyền áp dụng hình phạt bổ sung hoặc biện pháp tư pháp đối với bị cáo.
2.4. Tăng mức bồi thường thiệt hại:
HĐXX phúc thẩm có thể xem xét và quyết định tăng mức bồi thường thiệt hại trên cơ sở kháng nghị của VKS hoặc kháng cáo của bị hại yêu cầu tăng mức bồi thường thiệt hại. Tuy nhiên, theo quy định tại Điều 62, 63, 84, 331 BLTTHS năm 2015, ngoài bị hại thì người đại diện của bị hại, nguyên đơn dân sự, người đại diện của nguyên đơn dân sự, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại, nguyên đơn dân sự là người dưới 18 tuổi, người có nhược điểm về thể chất và tâm thần cũng có quyền kháng cáo tăng mức bồi thường thiệt hại. Như vậy, việc quy định HĐXX phúc thẩm chỉ có thể tăng mức bồi thường thiệt hại trên cơ sở kháng nghị của VKS hoặc kháng cáo của bị hại khiến cho quy định về quyền kháng cáo của những chủ thể khác chỉ mang tính hình thức. Quy định tại khoản 2 Điều 357 BLTTHS là một thiếu sót về kỹ thuật lập pháp, cần được sửa đổi, bổ sung để hiện thực hóa quyền kháng cáo của những chủ thể này trên thực tế.
Trong những trường hợp nhất định, mức độ thiệt hại do tội phạm gây ra lại liên quan trực tiếp đến tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội. Đó là những trường hợp phạm tội mà BLHS quy định mức độ thiệt hại do tội phạm gây ra là dấu hiệu định tội hoặc định khung hình phạt. Trong trường hợp này, việc HĐXX phúc thẩm tăng mức bồi thường thiệt hại có thể đồng thời với tăng hình phạt hoặc áp dụng điều, khoản của BLHS về tội nặng hơn đối với bị cáo.
2.5. Chuyển sang hình phạt khác thuộc loại nặng hơn:
Tương tự như trường hợp chuyển sang hình phạt khác thuộc loại nhẹ hơn, việc HĐXX phúc thẩm chuyển sang hình phạt khác nặng hơn chỉ được áp dụng đối với hình phạt chính. Trên cơ sở kháng nghị của VKS hoặc kháng cáo của bị hại yêu cầu chuyển sang hình phạt khác thuộc loại nặng hơn, nếu HĐXX xét thấy hình phạt mà Tòa án cấp sơ thẩm áp dụng đối với bị cáo chưa tương xứng với tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, nhân thân của bị cáo thì có quyền áp dụng hình phạt khác nặng hơn so với hình phạt mà Tòa án cấp sơ thẩm đã áp dụng.
2.6. Không cho bị cáo hưởng án treo:
Trên cơ sở kháng cáo của bị hại hoặc kháng nghị của VKS yêu cầu không cho bị cáo hưởng án treo, HĐXX phúc thẩm quyết định không cho bị cáo hưởng án treo nếu xét thấy Tòa án cấp sơ thẩm cho bị cáo hưởng án treo là không có căn cứ theo quy định tại Điều 65 BLHS, Nghị quyết 02/2018/NQ-HĐTP ngày 15/5/2018 của Hội đồng Thẩm phán TAND tối cao hướng dẫn áp dụng Điều 65 BLHS về án treo và Nghị quyết số 01/2022/NQ-HĐTP ngày 15/4/2022 của Hội đồng Thẩm phán TAND tối cao sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị quyết số 02/2018/NQ-HĐTP.
So với BLTTHS năm 2003, BLTTHS năm 2015 đã bổ sung thêm thẩm quyền của HĐXX phúc thẩm sửa bản án theo hướng áp dụng hình phạt bổ sung, áp dụng biện pháp tư pháp, chuyển sang hình phạt khác thuộc loại nặng hơn, không cho bị cáo hưởng án treo. Điểm mới này đã khắc phục bất cập của BLTTHS năm 2003, mở rộng thẩm quyền sửa bản án sơ thẩm của HĐXX phúc thẩm đầy đủ và toàn diện hơn, giải quyết những vấn đề phát sinh trong thực tiễn xét xử, xây dựng cơ sở pháp lý cho HĐXX phúc thẩm khi cần sửa bản án sơ thẩm theo những hướng trên để khắc phục sai lầm của Tòa án cấp sơ thẩm trong việc áp dụng pháp luật, góp phần thực hiện đấu tranh, phòng ngừa tội phạm đạt hiệu quả cao hơn. Thực tiễn xét xử khoảng thời gian trước khi BLTTHS năm 2015 được ban hành, những trường hợp này do HĐXX phúc thẩm không có đầy đủ thẩm quyền nên phải kiến nghị Tòa án cấp trên kháng nghị theo thủ tục giám đốc thẩm.
