Luật bằng trắc là gì? Luật vần bằng vần trắc trong thơ lục bát?

1. Luật bằng trắc là gì?

Luật bằng trắc, còn được gọi là “luật vần bằng vần trắc,” là một nguyên tắc đặc biệt quan trọng trong thể thơ lục bát, một hình thức thơ truyền thống nổi tiếng đặc biệt tại Việt Nam và Trung Quốc. Được coi là nền tảng của sự hài hòa âm điệu và sự nhịp nhàng trong thể thơ này, luật bằng trắc đã góp phần xây dựng nên những tác phẩm thơ cao quý và lôi cuốn trong văn hóa thơ ca cổ điển.

Trong ngữ cảnh của thể thơ lục bát, mỗi dòng thơ thường được chia thành hai phần, mỗi phần gồm bốn vần. Ba vần đầu của phần đầu dòng thơ phải tương ứng về âm với ba vần đầu của phần cuối dòng thơ, nhưng điểm quan trọng là vần thứ tư của phần đầu dòng thơ phải trùng với vần thứ tư của phần cuối dòng thơ. Điều này tạo nên một sự tương đồng về âm vị giữa hai phần của dòng thơ, kết hợp với sự đối xứng về vần cuối, góp phần tạo ra một âm điệu cân đối và mềm mại, đồng thời tạo nên sự nhấn mạnh và nổi bật trong từng dòng thơ.

Tuy luật bằng trắc chú trọng đến khía cạnh cân đối âm thanh, nhưng điều này không hề gây cản trở cho ý nghĩa của bài thơ. Thực tế, tác giả phải thể hiện sự tinh tế và khéo léo trong việc xây dựng câu văn, sao cho nội dung vẫn được truyền đạt một cách rõ ràng và mạch lạc. Do đó, việc áp dụng luật bằng trắc không chỉ đòi hỏi tạo nên âm điệu mà còn là một thử thách về khả năng sáng tạo và khéo léo sử dụng ngôn ngữ.

Với tất cả những yếu tố này, luật bằng trắc không chỉ đơn thuần là một nguyên tắc ngữ âm và vần trong thể thơ lục bát, mà còn là một khía cạnh quan trọng trong việc tạo nên sự hài hòa và tinh tế trong việc sáng tạo văn chương. Nó là điểm tự hào thể hiện sự điêu luyện của người viết thơ trong việc xây dựng và trình bày ý tưởng, cũng như thể hiện tầm quan trọng của sự cân đối và đối xứng trong ngôn ngữ văn học cổ điển.

2. Luật trắc trong thơ lục bát là gì? 

Luật trắc, một yếu tố quan trọng trong ngữ âm và điệu của tiếng Việt, đóng vai trò tạo ra sự phức tạp và biến đổi trong thanh điệu khi đọc. Thanh trắc, đối lập với thanh bằng, mang trong mình một dạng âm điệu không đồng nhất và không phẳng. Thanh trắc thể hiện sự biến đổi về chiều cao, đồng thời tạo ra những đường nét không thẳng và không đồng đều trong diễn biến âm điệu.

Thanh trắc xuất hiện trong các âm tiết có các dấu thanh như dấu sắc, dấu hỏi, dấu ngã và dấu nặng. Mỗi dấu này mang theo một loại âm điệu độc đáo, tạo ra sự đa dạng và mức độ phức tạp trong cách phát âm và diễn đạt. Dưới đây là một phân tích chi tiết về các dấu thanh trong luật trắc:

– Dấu hỏi: Dấu hỏi có thanh điệu ở phạm vi âm vực thấp. Khi phát âm, dấu hỏi bắt đầu và kết thúc ở mức âm vực thấp. Điều này tạo ra một sự thấp điểm ổn định trong thanh điệu, và dấu hỏi xuất hiện trong hầu hết các âm tiết ngoại trừ âm tiết khép.

– Dấu ngã: Dấu ngã đại diện cho thanh điệu ở mức âm vực cao hơn. Thanh điệu của dấu ngã bắt đầu từ mức thấp và tăng dần lên, thường kèm theo động tác nghẽn thanh hầu trong quá trình phát âm. Dấu ngã có khả năng xuất hiện trong các âm tiết không phải là âm tiết khép và thường được đọc với giọng nặng hơn so với thanh ngang.

– Dấu sắc: Dấu sắc thể hiện thanh điệu ở phạm vi âm vực cao. Khi phát âm, dấu sắc xuất phát từ mức thấp hơn một chút so với thanh ngang và kết thúc ở mức âm vực cao. Để tạo ra sự phát âm đúng, cần có động tác nghẽn thanh hầu đi kèm. Dấu sắc có thể xuất hiện trong mọi loại âm tiết.

– Dấu nặng: Dấu nặng biểu thị thanh điệu ở mức âm vực thấp. Khi phát âm, dấu nặng bắt đầu gần với độ cao xuất phát của thanh huyền nhưng kết thúc đột ngột ở mức âm vực thấp hơn. Dấu nặng xuất hiện trong tất cả các loại âm tiết.

Tóm lại, luật trắc là nguyên tắc thanh điệu và âm điệu đa dạng trong tiếng Việt, tạo ra sự phức tạp và biến đổi khi đọc. Các dấu thanh như dấu sắc, dấu hỏi, dấu ngã và dấu nặng mang theo những đặc điểm âm điệu khác nhau, tạo ra sự sáng tạo và sự biểu đạt đa dạng trong lối diễn đạt ngôn ngữ.

3. Luật bằng trong thơ lục bát là gì?

Luật bằng, được biết đến là quy tắc ngữ âm và điệu trong tiếng Việt, tạo ra sự điệu đạt bằng cách duy trì một nguyên tắc thanh bằng trong khi đọc. Thanh bằng là một thanh điệu đồng đều, không có sự biến đổi cao thấp, không gây sự nhấn mạnh hoặc thụt lùi không cần thiết trong cách phát âm. Khi áp dụng luật bằng, âm điệu diễn biến theo một tốc độ phẳng, không có những thay đổi đột ngột hay biến đổi không cần thiết.

Thanh bằng bao gồm cả các âm không dấu (thanh ngang) và các âm có dấu huyền. Thanh ngang, còn được gọi là thanh không dấu, đại diện cho sự vô thanh dấu trên chữ. Thanh này tồn tại trong mọi âm tiết, trừ khi gặp trường hợp âm tiết khép. Tuy nhiên, thanh bằng không xuất hiện trên một số âm tiết như “lach,” “bach,” “bat,” “lac,” “nhac,” “hat,” “het,” “bêt,” và một số khác.

Dấu huyền, là một dấu thanh xuất hiện trên các nguyên âm trong tiếng Việt, tạo ra giọng đi xuống khi phát âm. Dấu huyền được biểu thị bằng một gạch ngang chéo từ trái sang phải trên nguyên âm tương ứng. Dấu huyền nằm thấp hơn mức thanh ngang một bậc, tạo ra sự giảm nhẹ trong âm điệu khi đọc và có khả năng xuất hiện trong các âm tiết không phải âm tiết khép. Dấu huyền thường xuất hiện khi cần tạo ra sự nhấn mạnh hoặc sự thụt lùi nhẹ hơn so với thanh ngang.

Tóm lại, luật bằng là một nguyên tắc âm điệu và điệu hát quan trọng trong tiếng Việt, giúp duy trì một sự đều đặn và cân đối trong cách thể hiện từng âm tiết và âm điệu. Thanh bằng bao gồm cả thanh ngang và dấu huyền, tạo ra sự nhất quán trong phát âm và giúp thể hiện sự cân đối và đẹp mắt trong lối diễn đạt ngôn ngữ.

4. Luật vần bằng vần trắc trong thơ lục bát:

4.1. Quy luật gieo vần:

Thể thơ lục bát, một hình thức thơ truyền thống nổi tiếng, sở hữu cấu trúc bao gồm hai câu chuẩn: câu lục và câu bát. Tương tự với thể thơ Đường luật, lục bát cũng tôn trọng và tuân theo những nguyên tắc nhất định, bao gồm quy tắc chặt chẽ về cách sắp xếp âm điệu trong các vần thơ. Thể thơ này tuân theo nguyên tắc “nghĩa là các tiếng thứ 1, 3, 5 trong câu có thể tự do về thanh, nhưng các tiếng thứ 2, 4, 6 thì phải tuân theo luật chặt chẽ.” Cụ thể, quy tắc âm điệu trong lục bát được quy định như sau:

Câu lục: Trong câu lục, âm điệu được xác định theo thứ tự tiếng thứ 2-4-6 là Bằng (B) – Trắc (T) – Bằng (B).

Câu bát: Trong câu bát, âm điệu được xác định theo thứ tự tiếng thứ 2-4-6-8 là Bằng (B) – Trắc (T) – Bằng (B) – Bằng (B).

4.2. Ví dụ để minh họa:

Câu lục: Nửa đêm qua huyện Nghi Xuân (B) – (T) – (B) Bâng khuâng nhớ cụ, thương thân nàng Kiều (B) – (T) – (B) – (B)

Câu bát: Có sáo thì sáo nước trong (B) – (T) – (B) Đừng sáo nước đục đau lòng cò con (B) – (T) – (B) – (B)

Tuy nhiên, cũng cần nhớ rằng đôi khi có những tùy biến và linh hoạt trong việc sử dụng quy tắc này. Ví dụ, có thể cho phép sự tự do về âm điệu của tiếng thứ hai trong câu lục hoặc câu bát, tạo điều kiện cho việc biến nó thành âm điệu thanh trắc. Hay thậm chí, câu lục có thể giữ nguyên cấu trúc trong khi câu bát lại được sắp xếp theo thứ tự T-B-T-B, tạo ra một biến thể của lục bát.

Ví dụ để minh chứng:

Câu lục biến thể: Con cò lặn lội bờ sông (T) – (T) – (B) Gánh gạo nuôi chồng tiếng khóc nỉ non (T) – (T) – (B) – (B)

Trong bài thơ “Truyện Kiều” của Nguyễn Du, ta có đoạn như sau:

“Trăm năm trong cõi người ta Chữ tài chữ mệnh khéo là ghét nhau”

Trong cách xây dựng âm điệu của thơ lục bát trong đoạn này, có một sự đối xứng giữa các thanh ở vị trí tiếng 2, 4 và 6. Đối với câu lục, ta có vần B-T-B trong các tiếng “năm-cõi-ta”. Trong câu bát, thứ tự là B-T-B-B trong các tiếng “tài-mệnh-là-ghét”.

Luật phối thanh trong thơ lục bát được thiết lập một cách chặt chẽ. Trong đó, tiếng thứ 4 của câu lục phải là vần trắc, còn các tiếng như ở vị trí 2, 6 và 8 thường là vần bằng. Tuy nhiên, tiếng thứ 6 và thứ 8 cần phải khác nhau về dấu thanh. Nếu tiếng thứ 6 mang dấu huyền, thì tiếng thứ 8 không có dấu gì và ngược lại.

Tóm lại, thể thơ lục bát không chỉ là một hình thức thơ phổ biến mà còn thể hiện sự tinh tế và linh hoạt trong cách diễn đạt. Quy tắc âm điệu, bao gồm cả câu lục và câu bát, là một phần quan trọng tạo nên tính độc đáo và sự tinh tế trong thể thơ này.