Tội phạm chiến tranh theo Điều 423 Bộ luật hình sự 2015

1. Khái quát chung về Tội phạm chiến tranh:

1.1. Tội phạm chiến tranh là gì?

Pháp luật hình sự Việt Nam quy định Tội phạm chiến tranh là tội phạm thuộc chương các Tội phạm phá hoại hoà bình, chống loài người. Do đó tội phạm chiến tranh được xác định là hành vi ra lệnh hoặc trực tiếp tiến hành việc giết hại dân thường, người bị thương, tù binh, cướp phá tài sản, tàn phá các nơi dân cư, sử dụng các phương tiện hoặc phương pháp chiến tranh bị cấm cũng như là những hành vi khác vi phạm nghiêm trọng các điều ước quốc tế về vấn đề này mà Việt Nam kí kết hoặc tham gia. Có thể đưa ra khái niệm:

“Tội phạm chiến tranh theo quy định tại Điều 423 Bộ luật Hình sự năm 2015 là hành vi của người trong thời kỳ chiến tranh ra lệnh hoặc trực tiếp thực hiện các hành vi vi phạm nghiêm trọng quy tắc của luật nhân đạo quốc tế, như giết hại dân thường, người bị thương, tù binh; cướp phá tài sản; tàn phá nơi dân cư; sử dụng phương tiện hoặc phương pháp chiến tranh bị cấm hoặc thực hiện các hành vi khác trái với pháp luật và điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên, gây tổn hại nghiêm trọng đến con người, tài sản và trật tự an ninh quốc tế.”

1.2. Ý nghĩa:

• Thứ nhất: Quy định về Tội ác chiến tranh là sự khẳng định rõ ràng nguyên tắc thượng tôn pháp luật quốc tế và nguyên tắc trách nhiệm cá nhân trong chiến tranh. Trong quá khứ, nhiều cuộc chiến tranh đã gây ra những hậu quả thảm khốc cho nhân loại nhưng do chưa có cơ chế truy cứu hiệu quả và nhiều kẻ gây tội ác đã thoát khỏi sự trừng phạt. Việc hình sự hóa các hành vi vi phạm nghiêm trọng luật nhân đạo quốc tế đã thiết lập cơ sở pháp lý để truy cứu trách nhiệm hình sự cá nhân, kể cả người đứng đầu quốc gia, chỉ huy quân đội hoặc người trực tiếp tham chiến. Điều này khẳng định rằng không ai được đứng trên pháp luật và mọi hành vi vi phạm nghiêm trọng các nguyên tắc nhân đạo trong chiến tranh đều phải bị xử lý nghiêm minh.
• Thứ hai: Tội ác chiến tranh là một trong những hình thức xâm phạm nghiêm trọng nhất đến quyền con người, đặc biệt là quyền sống, quyền được bảo vệ thân thể, danh dự và nhân phẩm. Việc quy định và xử lý nghiêm loại tội phạm này thể hiện tinh thần nhân đạo và văn minh của pháp luật quốc tế. Qua đó, các quốc gia thành viên (trong đó có Việt Nam) khẳng định lập trường kiên định trong việc bảo vệ dân thường, người bị thương, tù binh và những người không còn khả năng tham chiến – những đối tượng dễ bị tổn thương nhất trong xung đột vũ trang.
• Thứ ba: Việc quy định Tội ác chiến tranh có tác dụng răn đe mạnh mẽ và góp phần ngăn ngừa hành vi tàn bạo, phi nhân tính trong chiến tranh. Mỗi quy định pháp luật, mỗi bản án về tội ác chiến tranh đều là lời cảnh tỉnh đối với mọi quốc gia, mọi nhà lãnh đạo và binh sĩ rằng: mọi hành vi vượt khỏi giới hạn nhân đạo đều sẽ phải trả giá. Qua đó, quy định này không chỉ có ý nghĩa trừng trị mà còn mang tính phòng ngừa đặc biệt, góp phần duy trì trật tự kỷ cương trong các cuộc xung đột vũ trang và hạn chế tối đa thương vong, tàn phá.
• Thứ tư: Việc nội luật hóa Tội ác chiến tranh thể hiện trách nhiệm và cam kết của Việt Nam trong việc tuân thủ các điều ước quốc tế như Công ước Geneva 1949, Quy chế Rome của Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC) cùng nhiều văn kiện khác về luật nhân đạo quốc tế. Quy định này giúp tăng cường hợp tác quốc tế trong đấu tranh chống tội phạm xuyên biên giới, góp phần xây dựng nền hòa bình bền vững, ổn định và công bằng trên thế giới. Đồng thời nâng cao vị thế của Việt Nam trên trường quốc tế như một quốc gia tôn trọng luật pháp quốc tế, bảo vệ nhân quyền và ủng hộ trật tự thế giới dựa trên luật lệ.

1.3. Cơ sở pháp lý:

Tội phạm chiến tranh hiện nay đang được quy định tại Điều 423 Bộ luật Hình sự 2015 như sau:

“1. Người nào trong thời kỳ chiến tranh mà ra lệnh hoặc trực tiếp tiến hành việc giết hại dân thường, người bị thương, tù binh, cướp phá tài sản, tàn phá các nơi dân cư, sử dụng các phương tiện hoặc phương pháp chiến tranh bị cấm hoặc thực hiện hành vi khác vi phạm nghiêm trọng pháp luật quốc tế hoặc các điều ước quốc tế mà Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam ký kết hoặc tham gia, thì bị phạt tù từ 10 năm đến 20 năm, tù chung thân hoặc tử hình.

2. Phạm tội trong trường hợp do bị ép buộc hoặc do thi hành mệnh lệnh của cấp trên, thì bị phạt tù từ 10 năm đến 20 năm.”

2. Cấu thành tội phạm của Tội phạm chiến tranh:

2.1. Khách thể:

Tội phạm chiến tranh xâm phạm trực tiếp đến tính mạng, sức khỏe của dân thường, người bị thương, tù binh, tài sản ở những nơi có chiến sự và những quy định của pháp luật quốc tế cấm sử dụng một số loại phương tiện, phương pháp tiến hành chiến tranh.

2.2. Mặt khách quan:

Tội phạm chiến tranh được thực hiện qua hành vi: Ra lệnh hoặc trực tiếp tiến hành việc giết hại dân thường, người bị thương, tù binh, cướp phá tài sản, tàn phá các nơi dân cư, sử dụng các phương tiện hoặc phương pháp chiến tranh bị cấm hoặc thực hiện hành vi khác vi phạm nghiêm trọng pháp luật quốc tế hoặc các điều ước quốc tế mà Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam ký kết hoặc tham gia.

• Giết hại dân thường là hành vi giết hại những người không trực tiếp tham gia vào cuộc chiến tranh;
• Giết hại người bị thương là hành vi giết hại người tham gia cuộc chiến nhưng đã bị đặt ngoài vòng chiến đấu vì bị thương. Người bị thương có thể là người thuộc lực lượng vũ trang, có thể là người dân tham gia chiến đấu;
• Giết hại tù binh là hành vi giết hại người tham gia chiến đấu nhưng đã đầu hàng hoặc tuy không đầu hàng nhưng đã bị bắt làm tù binh;
• Cướp phá tài sản là hành vi cướp phá tài sản ở khu vực có chiến sự. Tài sản có thể là tài sản của nhân dân ở khu vực hoặc tài sản chung như các di tích lịch sử, công trình văn hoá;
• Tàn phá các nơi dân cư là hành vi phá hoại mang tính huỷ diệt các khu vực dân sự một cách vô cớ. Sử dụng các phương tiện hoặc phương pháp chiến tranh bị cấm là hành vi tiến hành chiến tranh có sử dụng các phương tiện hoặc phương pháp bị cấm. Đó là các hành vi sử dụng vũ khí vi trùng gây bệnh, làm chết người, chết động thực vật; dùng chất hoá học độc hại đối với con người, sự sống…

Những hành vi trên vi phạm công ước quốc tế mà Việt Nam không ký kết hoặc tham gia thì không phải là tội phạm theo quy định tại Điều 423 Bộ luật Hình sự 2015. Những hành vi nêu trên chỉ bị coi là tội phạm khi nó được thực hiện trong thời kỳ chiến tranh.

2.3. Mặt chủ quan:

Tội phạm chiến tranh được thực hiện do lỗi cố ý trực tiếp hoặc gián tiếp. 

Người phạm tội nhận thức rõ hành vi phạm tội của mình là nguy hiểm cho xã hội, thấy trước hậu quả của hành vi và mong muốn hậu quả xảy ra hoặc có ý thức để mặc cho hậu quả xảy ra.

2.4. Chủ thể:

Tội phạm chiến tranh là tội phạm đặc biệt nghiêm trọng. Do đó, tất cả mọi công dân Việt Nam, người nước ngoài hoặc người không có quốc tịch ở độ tuổi từ đủ 14 tuổi trở lên, có đủ năng lực trách nhiệm hình sự đều có thể là chủ thể của tội phạm này.

3. Khung hình phạt của Tội phạm chiến tranh:

Tội phạm chiến tranh theo quy định tại Điều 423 Bộ luật Hình sự 2015 gồm những khung hình phạt như sau:

• Khung 1: Phạt tù từ 10 năm đến 20 năm, tù chung thân hoặc tử hình.
• Khung 2: Phạt tù từ 10 năm đến 20 năm.

Như vậy, người phạm tội và trở thành tội phạm của chiến tranh thì được xác định tùy vào mức độ của hành vi phạm tội mà phán xét mức hình phạt dối với người đó,

4. Các tình tiết định khung hình phạt tăng nặng của Tội phạm chiến tranh:

Các tình tiết định khung hình phạt tăng nặng của Tội phạm chiến tranh được quy định tại khoản 2 Điều 423 Bộ luật Hình sự 2015 với khung hình phạt là phạt tù từ 10 năm đến 20 năm.

Khác với các tình tiết định tội tại khoản 1, khoản 2 Điều 423 quy định trường hợp phạm tội do bị ép buộc hoặc do thi hành mệnh lệnh cấp trên là trường hợp giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, tuy nhiên vẫn phải chịu mức phạt tù từ 10 năm đến 20 năm thể hiện nguyên tắc trách nhiệm cá nhân trong tội phạm quốc tế.

Theo luật quốc tế, việc thi hành mệnh lệnh cấp trên không loại trừ hoàn toàn trách nhiệm hình sự bởi mọi quân nhân đều có nghĩa vụ từ chối mệnh lệnh rõ ràng trái pháp luật quốc tế. Tuy nhiên, trong một số hoàn cảnh nhất định, người phạm tội có thể bị cưỡng bức, đe dọa đến tính mạng hoặc không có khả năng phản kháng, nên được xem xét giảm nhẹ hình phạt.

Điều này thể hiện sự nhân đạo và công bằng của pháp luật Việt Nam, đồng thời phù hợp với nguyên tắc được ghi nhận trong Quy chế Rome của Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC) – nơi thừa nhận rằng “mệnh lệnh cấp trên không phải là lý do miễn trách nhiệm, nhưng có thể được xem xét giảm nhẹ hình phạt.”

5. Quy định về tội ác chiến tranh theo pháp luật quốc tế:

Tội ác chiến tranh được hiểu là những hành vi vi phạm nghiêm trọng các quy tắc, tập quán hoặc điều ước quốc tế thuộc lĩnh vực luật nhân đạo quốc tế, có thể xảy ra trong cả xung đột vũ trang quốc tế lẫn xung đột vũ trang phi quốc tế. Đây là những hành vi bị cộng đồng quốc tế lên án mạnh mẽ nhất bởi nó xâm phạm các giá trị cốt lõi của nhân loại, đặc biệt là quyền được sống, quyền được bảo vệ của dân thường và những người không còn tham chiến.

Các Tội ác chiến tranh đã được quy định trong nhiều điều ước quốc tế và văn kiện của các tòa án quốc tế, trong đó Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC) theo Quy chế Rome năm 1998 đã phân loại và định danh cụ thể. Theo đó, “Tội ác chiến tranh” bao gồm các hành vi vi phạm nghiêm trọng các Công ước Geneva năm 1949 và những hành vi khác vi phạm nghiêm trọng luật pháp và tập quán chiến tranh được áp dụng trong các cuộc xung đột vũ trang quốc tế và phi quốc tế, khi các hành vi này được thực hiện có hệ thống theo kế hoạch hoặc trên quy mô lớn.

• Các hành vi cấu thành tội ác chiến tranh bao gồm nhưng không giới hạn ở:
• Giết người;
• Cắt xẻo, tra tấn, đối xử tàn ác hoặc vô nhân đạo;
• Bắt cóc con tin;
• Cố ý tấn công dân thường hoặc tài sản dân sự;
• Cố ý tấn công vào các công trình tôn giáo, giáo dục, y tế, văn hóa, từ thiện hoặc di tích lịch sử;
• Cướp bóc, phá hoại tài sản;
• Hiếp dâm, nô lệ tình dục, cưỡng ép mang thai hoặc các hình thức bạo lực tình dục khác;
• Tuyển mộ hoặc ép buộc trẻ em dưới 15 tuổi tham gia lực lượng vũ trang hoặc trực tiếp tham chiến.

Về mặt pháp lý, Điều 8 Quy chế Rome của ICC xác định tội ác chiến tranh là các vi phạm nghiêm trọng luật pháp và tập quán chiến tranh được áp dụng trong các loại xung đột có vũ trang. Ngoài ra, các tòa án hình sự quốc tế đặc biệt (ad hoc) như Tòa án về Nam Tư cũ (ICTY), Tòa án về Rwanda (ICTR), Tòa án Đặc biệt cho Sierra Leone, Phòng Xét xử Đặc biệt tại Campuchia và Cơ chế Tư pháp của Liên Hợp Quốc tại Đông Timor (UNTAET) cũng mở rộng thẩm quyền xét xử đối với các hành vi vi phạm nghiêm trọng luật nhân đạo quốc tế dù mức độ hoặc phạm vi có thể khác nhau.

Cụm từ “nghiêm trọng” trong các văn kiện quốc tế thường được sử dụng để phân biệt giữa những hành vi vi phạm mang tính kỹ thuật hoặc nhỏ lẻ với những hành vi có tính chất tàn bạo, quy mô lớn, gây tổn hại đặc biệt đến con người hoặc tài sản. Tuy nhiên, không phải tất cả hệ thống pháp luật quốc gia đều sử dụng thuật ngữ này. Nhiều quốc gia như Úc, Canada, Hà Lan, New Zealand, Nigeria, Nam Phi, Thụy Sĩ, Vương quốc Anh và Hoa Kỳ… không đưa từ “nghiêm trọng” vào định nghĩa tội ác chiến tranh trong các hướng dẫn quân sự, mà chỉ coi mọi hành vi vi phạm luật và tập quán chiến tranh đều có thể cấu thành tội phạm.

Để làm rõ hơn khái niệm “vi phạm nghiêm trọng” thì Điều 147 của Công ước Geneva IV năm 1949 quy định cụ thể rằng:

“Các vi phạm nghiêm trọng là những hành vi được thực hiện đối với người hoặc tài sản được Công ước bảo vệ, bao gồm: cố ý giết người, tra tấn, đối xử vô nhân đạo (kể cả các thí nghiệm sinh học), gây đau khổ lớn hoặc tổn hại nghiêm trọng đến sức khỏe, trục xuất hoặc giam giữ bất hợp pháp, ép buộc người được bảo vệ phục vụ trong lực lượng của bên thù địch, tước đoạt quyền xét xử công bằng, bắt làm con tin, phá hủy hoặc chiếm đoạt tài sản trên diện rộng không vì nhu cầu quân sự và được thực hiện một cách bất hợp pháp, tùy tiện.”

Như vậy, Tội ác chiến tranh là biểu hiện cao nhất của sự phi nhân đạo trong xung đột vũ trang, xâm phạm nghiêm trọng đến luật nhân đạo quốc tế, quyền con người và trật tự pháp lý toàn cầu. Việc xác định và truy tố tội danh này là nghĩa vụ chung của cộng đồng quốc tế nhằm đảm bảo công lý, ngăn ngừa tội ác và khẳng định nguyên tắc không có vùng cấm đối với tội phạm chiến tranh.

6. Tội ác chiến tranh tại Trung Đông giữa quân đội Israel và Palestine:

Cuộc chiến tại Dải Gaza bùng phát vào sáng ngày 7/10/2023, khi hàng nghìn tay súng thuộc Phong trào Hamas cùng một số nhóm vũ trang đồng minh bất ngờ mở cuộc tấn công quy mô lớn vào khu vực miền Nam Israel khiến 1.200 người thiệt mạng và 251 người bị bắt làm con tin. Ngay trong cùng ngày, Quân đội Israel đã phát động chiến dịch phản công dữ dội, tiến hành tập kích bằng không quân, pháo binh và thiết giáp nhằm vào toàn bộ Dải Gaza. Cuộc phản ứng quân sự này nhanh chóng leo thang thành một cuộc chiến khốc liệt chưa từng có trong lịch sử khu vực, gây tổn thất nặng nề về người và tài sản, đồng thời để lại hệ lụy sâu sắc đối với cục diện an ninh quốc phòng và chính trị đối ngoại của toàn khu vực Trung Đông và thế giới.

Chiến sự kéo dài tại Gaza đã làm thay đổi đáng kể lập trường và chính sách của nhiều quốc gia, đặc biệt là các nước phương Tây, trong cách tiếp cận đối với xung đột Palestine – Israel. Nếu như trước đây, đa phần các quốc gia phương Tây ủng hộ mạnh mẽ Israel thì sau hai năm giao tranh, xu hướng công nhận Nhà nước Palestine độc lập ngày càng gia tăng rõ rệt.

Chỉ tính trong hai năm kể từ khi bùng nổ chiến sự, đã có 12 quốc gia phương Tây, chủ yếu là các nước châu Âu, chính thức công nhận Nhà nước Palestine độc lập. Đáng chú ý vào cuối tháng 9 vừa qua, chỉ trong vài ngày, 9 quốc gia phương Tây gồm Pháp, Anh, Canada, Australia, Bỉ, Bồ Đào Nha và một số nước khác đồng loạt tuyên bố công nhận Palestine, nâng tổng số quốc gia công nhận Nhà nước này lên hơn 150 quốc gia trên toàn thế giới.Ngoài ra, nhiều quốc gia khác tuy chưa đưa ra tuyên bố chính thức nhưng cũng bày tỏ quan điểm sẵn sàng xem xét công nhận Palestine trong tương lai gần, cho thấy xu hướng dịch chuyển chiến lược rõ rệt trong chính sách đối ngoại của phương Tây đối với vấn đề Trung Đông.

Song song với đó, một số nước châu Âu đã bắt đầu gia tăng sức ép ngoại giao và kinh tế đối với Israel, bao gồm cả các biện pháp cấm vận và trừng phạt. Đáng chú ý tháng 9 vừa qua, Slovenia trở thành quốc gia châu Âu đầu tiên ban hành lệnh cấm nhập cảnh đối với Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu, trong khi Tây Ban Nha đã thông qua quyết định cấm chuyển giao vũ khí vĩnh viễn cho Israel.

Trước đó, vào tháng 11/2024, Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC) đặt tại The Hague, Hà Lan đã phát lệnh bắt giữ đối với Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu với cáo buộc phạm các Tội ác chống loài người và Tội ác chiến tranh tại Gaza. 

Đây là lần đầu tiên trong lịch sử, một lãnh đạo đương nhiệm của quốc gia đồng minh phương Tây bị ICC ban hành lệnh bắt giữ và đánh dấu một bước ngoặt lịch sử trong việc thực thi công lý quốc tế và luật nhân đạo toàn cầu.

THAM KHẢO THÊM:

• Chiến tranh nhân dân là gì? Thế trận chiến tranh nhân dân?
• Hòa bình là gì? Ý nghĩa của hòa bình đối với nhân loại?
• Tội làm lính đánh thuê theo Điều 425 Bộ luật hình sự 2015