Ý thức pháp quyền là gì? Cho ví dụ? Vai trò đối với xã hội?

1. Ý thức pháp quyền là gì?

1.1. Khái niệm ý thức pháp quyền:

Toàn bộ những quan điểm tư tưởng và thái độ của một giai cấp về bản chất và vai trò của pháp luật, về tính hợp pháp hay không hợp pháp trong hành vi của con người, về quyền lợi và nghĩa vụ của các thành viên trong xã hội được gọi là ý thức pháp quyền. Hay có thể hiểu rằng ý thức pháp quyền chính là một hình thái của ý thức xã hội biểu hiện tri thức và sự đánh giá những chuẩn mực được thừa nhận trong một xã hội nhất định với tính cách là những đạo luật về hoạt động kinh tế – xã hội của những chủ thể pháp quyền khác nhau.

Hệ thống luật pháp là một bộ phận tập trung và quan trọng nhất của ý thức pháp quyền. Nó do cơ quan lập pháp là quốc hội hoặc thượng, hạ viện nằm trong hệ thống nhà nước ban hành, được thi hành bởi cơ quan hành pháp là bộ máy chính phủ từ trung ương tới địa phương, được cơ quan tư pháp gồm cơ quan kiểm sát, toà án, nhà tù… phát hiện và xử lý các sai phạm trong thực thi pháp luật, pháp chế. Pháp luật là ý chí của giai cấp thống trị được thể hiện thành luật lệ, mỗi chế độ xã hội, mỗi nhà nuớc chỉ có một hệ thống pháp luật của giai cấp nắm chính quyền do đó ý thức pháp quyền mang tính giai cấp rất rõ.

Trong các xã hội có giai cấp đối kháng, các giai cấp khác nhau có những ý thức khác nhau, thậm chí đối lập nhau về pháp quyền và pháp luật. Nhưng ý thức pháp quyền và pháp luật của giai cấp thống trị bao giờ cũng giữ vai trò thống trị, chi phối các ý thức pháp quyền và pháp luật của các giai cấp khác.

Ý thức pháp quyền ra đời cùng với nhà nước. Tư tưởng chính trị thấm nhuần trong luật pháp; và luật pháp thể hiện mục tiêu chính trị; bộ máy nhà nước với cơ quan lập pháp, hành pháp, tư pháp là công cụ quyền lực to lớn đảm bảo thực thi luật pháp, thực hiện đường lối chính trị.

Luật pháp và hệ tư tưởng pháp quyền xã hội chủ nghĩa phản ánh lợi ích của giai cấp công nhân và nhân dân lao động, là công cụ bảo vệ lợi ích chính đáng của mọi cá nhân và tổ chức trong xã hội. 

1.2. Ví dụ về ý thức pháp quyền:

Ý thức pháp quyền được thể hiện rất rõ ràng trên thực tế ở thời điểm hiện tại. Theo đó một ví dụ nổi bật nhất đó chính là khi Luật giao thông đường bộ có quy định rằng đèn đỏ thì phải dừng xe, đèn xanh được phép đi, nếu người dân không tuân thủ thì sẽ bị xử phạt theo quy định. Theo đó thì người dân khi gặp đèn tín hiệu khi tham gia giao thông sẽ chấp hành theo tín hiệu đó. Đó được gọi là ý thức pháp quyền.

2. Vai trò của ý thức pháp quyền trong đời sống xã hội:

Có thể nói rằng ý thức pháp quyền có vai trò hết sức quan trọng trong đời sống xã hội. Ý thức pháp quyền  luôn đặt nền tảng trên điều kiện kinh tế chung của xã hội. Luật kinh tế vừa bảo vệ lợi ích kinh tế của giai cấp thống trị, vừa phản ánh  điều kiện kinh tế chung của xã hội, chú ý phần nào đến lợi ích của các giai tầng khác trong xã hội.

Tính giai cấp của ý thức pháp quyền phản ánh vai trò, vị trí và lợi ích của các giai cấp khác nhau nhưng pháp luật của giai cấp thống trị luôn bảo vệ vị trí và lợi ích của giai cấp thống trị. Pháp luật với chức năng điều tiết các quan hệ xã hội thông qua luật; nhưng đồng thời ý thức pháp quyền mang tính chất lịch sử.

Trong điều kiện xã hội chủ nghĩa. pháp luật và hệ tư tưởng pháp quyền xã hội chủ nghĩa phản ánh lợi ích của toàn thể nhân dân lao động, bảo vệ trật tự xã hội chủ nghĩa chống lại sự phản kháng của những giai cấp thống trị bóc lột cũ.

Như vậy có thể thấy rằng xây dựng nhà nước pháp quyền thực hiện và bảo vệ quyền lợi của nhân lao động và vì một mục tiêu dân giàu xã hội công bằng văn minh.

Ngoài ra thì sống và làm việc theo hiến pháp và pháp luật là một yêu cầu của quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền, sự hoạt động của nhà nước trên cơ sở hiến pháp và pháp luật xã hội chủ nghĩa với bản chất dân chủ vô sản, thực hiện quyền làm chủ của nhân lao động, bởi nhà nước của chúng ta là nhà nước của dân, do dân và vì dân. Theo đó thì để hoạt động của nhà nước ngày càng có hiệu quả trong việc quản lý xã hội thì mỗi công dân phải tự giác chấp hành đúng hiến pháp và pháp luật để thực hiện đúng quyền lợi và nghĩa vụ của công dân và đồng thời cũng là người kiểm sát sự hoạt động của nhà nước. Có thể nói rằng nếu ý thức pháp luật tích cực nó trở thành điều kiện trực tiếp quan trọng để xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật . Ngược lại nếu ý thức pháp luật còn ở trình độ thấp không đầy đủ thì việc xây dựng hệ thống pháp luật sẽ không phù hợp với yêu cầu khách quan của xã hội , từ đó kìm hãm sự phát triển của xã hội

Việc xác định vai trò của ý thức pháp quyền chính là xác định vai trò ý thức pháp luật của con người đối với xã hội hay cụ thể hơn là vai trò của con người trong ý thức về pháp luật , về tính hợp pháp và không hợp pháp trong hành vi của mình được quy định trong pháp luật . Về việc chấp hành và thực thi pháp luật. Xã hội càng phát triển thì pháp luật càng có vai trò quan trọng trong đời sống xã hội , do đó ý thức pháp luật của con người cũng dần trở thành nguyên tắc và tiền đề của việc quản lý xã hội . Những thay đổi khách quan trong đời sống xã hội trước hết được phản ánh trong ý thức pháp luật rồi sau đó mới thể hiện các quy phạm pháp luật tương ứng.

Việc từng bước phát triển hệ thống , quan điểm , nguyên tắc cơ bản về xây dựng hệ tư tưởng pháp quyền tạo khuôn khổ pháp lý để nhà nước quản lý bằng pháp luật trên các lĩnh vực : kinh tế , xã hội , anh ninh quốc phòng . Điều đó có ý nghĩa quan trọng trên lĩnh vực xây dựng nhà nước và pháp luật , làm cơ sở cho đổi mới hệ thống chính trị , đổi mới tổ chức hoạt động của bộ máy nhà nước phù hợp hơn với hoàn cảnh lịch sử.

Tóm lại, trong quá trình xây dựng và phát triển của một đất nước việc xác định và phát huy hiệu lực điều chỉnh của vấn đề ý thức pháp quyền có một ý nghĩa hết sức quan trọng , không những góp phần cũng cố bảo vệ một cách có hiệu quả những thành tựu của cách mạng mà còn nhằm phát huy những thành tựu đó , tạo đà cho bước phát triển mới của xã hội trong bối cảnh chính trị thế giới đã và đang biến đổi sâu sắc.

3. Làm thế nào để xây dựng ý thức pháp quyền trong xã hội?

Để xây dựng ý thức pháp quyền trong xã hội, trước tiên cần phải có một nền kinh tế vững chắc, phát triển.Theo đó thì trình độ mới của lực lượng sản xuất phát triển làm thay đổi và xuất hiện nhiều quan hệ kinh tế mới trong sản xuất,kinh doanh,cung ứng dịch vụ,phân phối,lưu thông hàng hóa tiền tệ. Theo đó thì nhà nước phải thực hiện các biện pháp mà trước hết là xây dựng hệ thống pháp quyền,tạo ra cơ chế đảm bảo quyền sản,kinh doanh,cạnh tranh trên thị trường. Có thể hiểu rằng trong bối cảnh đó buộc nhà nước phải thay đổi phương thức quản lý kinh tế-xã hội bằng pháp luật,phải xây dựng một nền ý thức pháp quyền đủ ở mức tạo thành hành lang pháp lý kiện toàn cho mọi hoạt động kinh doanh,tạo cơ sở pháp lý cho sự phát triển bền vững của nền kinh tế.

Ngoài ra, việc chỉ ra một cách đúng đắn những hạn chế của cơ chế quản lý cũ giúp chúng ta tìm được cách khắc phục nó một cách hiệu quả.Để tạo ra động lực mạnh mẽ để giải phóng năng lực sản xuất từng bước hoàn thiện nền pháp quyền thì cần phải xóa bỏ cơ chế cũ đồng thời với việc xây dựng cơ chế quản lý mới, khi các điều kiện kinh tế,chính trị của đất nước phát triển đến một trình độ nhất định,tạo điều kiện vật chất và tinh thần cần thiết để các quyền cơ bản của công dân trên mọi lĩnh vực của xã hội được đảm bảo thực thi một cách đầy đủ và triệt để

Cùng với quá trình đổi mới kinh tế,những tác đọng về mặt chính trị-xã hội cũng tạo ra tiền đề quan trọng trong quá trình hình thành tư duy,lý luận về ý thức pháp quyền.

Như chúng ta đã biết thì pháp luật là phương tiện triệt để củng cố,duy trì trật tự văn hóa xã hội.Giữa pháp luật và nhà nước phải có mối quan hệ hữu cơ với nhau.Để tạo nên sự ổn định của nhà nước,làm cho hệ thống bộ máy nhà nước vận hành đúng quỹ đạo,phát huy được hiệu lực quản lý , điều hành thì phải xây dựng một hệ tư tưởng pháp luật đúng đắn.

 Theo đó việc xây dựng ý thức pháp quyền phải được đặt trong bối cảnh đổi mới đồng bộ các thành tố cơ bản của hệ thống chính trị , trong mối quan hệ tác động qua lại giữa nhà nước và các tổ chức chính trị bởi lẽ trong hệ thống chính trị nhà nước và các tổ chức chính trị xã hội là những bộ phận cấu thành cơ bản .

 Ngoài ra hệ thống chính trị xã hội cũng góp phần tạo ra tiền đề môi trường chính trị xã hội đặc biệt quan trọng trong việc nhận thức lý luận về xây dựng pháp luật nói riêng và ý thức pháp quyền nói riêng.