Vị trí, vai trò của Viện kiểm sát trong bộ máy nhà nước. Viện kiểm sát, kiểm sát viên đóng vai trò như thế nào trong quá trình áp dụng pháp luật?
Trong bộ máy nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Viện kiểm sát nhân dân là một hệ thống cơ quan nhà nước độc lập và thống nhất do Hiến pháp quy định, do Quốc hội thành lập và chịu trách nhiệm trước Quốc hội, được thể hiện:
Quốc hội giao cho Viện kiểm sát nhân dân thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn khi thực hiện chức năng thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp; Quốc hội bầu, miễn nhiệm, bãi nhiệm Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân Tối cao theo đề nghị của Chủ tịch nước; Quốc hội giao cho Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao những nhiệm vụ, quyền hạn để quản lý, chỉ đạo, điều hành toàn bộ hoạt động của ngành kiểm sát, Quốc hội thực hiện việc giám sát tối cao đối với toàn bộ hoạt động của ngành kiểm sát; Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao chịu trách nhiệm và báo cáo công tác trước Quốc hội, trong thời gian Quốc hội không hợp thì chịu trách nhiệm báo cáo công tác trước Ủy ban Thường vụ Quốc hội và Chủ tịch nước.
Trong mối quan hệ với chính phủ: Viện kiểm sát nhân dân độc lập với Chính phủ về tổ chức bộ máy, về biên chế và các hoạt động thực hiện chức năng, nhiệm vụ; Chính phủ thống nhất quản lý nhà nước về các chế độ chính sách chung của nhà nước đối với các cơ quan, cán bộ, công chức, trong đó có cơ quan, cán bộ, công chức ngành kiểm sát. Viện kiểm sát và Chính phủ có trách nhiệm phối hợp với nhau để thực hiện tốt chức năng, nhiệm vụ được giao.
Trong mối quan hệ với Tòa án: Viện kiểm sát nhân dân độc lập với
Trong mối quan hệ với Hội đồng nhân dân địa phương cùng cấp: Viện kiểm sát nhân dân là cơ quan do Quốc hội thành lập không thừa hành quyền lực từ cơ quan chính quyền địa phương. Viện kiểm sát nhân dân địa phương độc lập với chính quyền địa phương về tổ chức bộ máy, biên chế, tài chính và độc lập về việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ. Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân địa phương chịu sự giám sát của Hội đồng nhân dân cùng cấp, chịu trách nhiệm báo cáo trước Hội đồng nhân dân, trả lời chất vấn, kiến nghị, yêu cầu của đại biểu Hội đồng nhân dân.
Về chức năng, nhiệm vụ của Viện kiểm sát nhân dân hiện nay được quy định tại Điều 2, 3, 4, 5
Căn cứ các văn bản pháp luật khác về tư pháp thì Thực hành quyền công tố là hoạt động của Viện kiểm sát nhân dân trong tố tụng hình sự để thực hiện việc buộc tội của Nhà nước đối với người phạm tội, được thực hiện ngay từ khi giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố và trong suốt quá trình khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử vụ án hình sự. Còn kiểm sát hoạt động tư pháp là chức năng Hiến định của Viện kiểm sát nhân dân, có nội dung giám sát mọi hoạt động của các cơ quan tư pháp và các cơ quan được giao thực hiện một số hoạt động tư pháp nhằm bảo đảm cho pháp luật được chấp hành nghiêm chỉnh và thống nhất.
Nhà nước giao cho Viện kiểm sát nhân dân nhiệm vụ là bảo vệ pháp luật, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân góp phần bảo đảm pháp luật được chấp hành nghiêm chỉnh và thống nhất.
Ngoài ra, Viện kiểm sát còn có trách nhiệm tiếp nhận và giải quyết kịp thời các khiếu nại, tố cáo thuộc thẩm quyền; kiểm sát việc giải quyết khiếu nại tố cáo về hoạt động tư pháp theo quy định của pháp luật; có trách nhiệm tiếp nhận các tin báo, tố giác về tội phạm do các cơ quan, tổ chức và cá nhân chuyển đến.
Để thực hiện chức năng, nhiệm vụ trên, Luật tổ chức Viện kiểm sát nhân dân năm 2014 quy định Viện kiểm sát nhân dân thực hiện chức năng, nhiệm vụ bằng những hoạt động sau:
1. Thực hành quyền công tố là hoạt động của Viện kiểm sát nhân dân trong tố tụng hình sự để thực hiện việc buộc tội của Nhà nước đối với người phạm tội, được thực hiện ngay từ khi giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố và trong suốt quá trình khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử vụ án hình sự.
2. Kiểm sát tính hợp pháp của các hành vi, quyết định của cơ quan, tổ chức, cá nhân trong hoạt động tư pháp, được thực hiện ngay từ khi tiếp nhận và giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố và trong suốt quá trình giải quyết vụ án hình sự;
3. Kiểm sát giải quyết các vụ án hành chính, vụ việc dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động;
4. Kiểm sát việc thi hành các bản án, quyết định có hiệu lực của Tòa án.
5. Kiểm sát việc giải quyết khiếu nại, tố cáo trong hoạt động tư pháp.
Cho đến nay vẫn có nhiều quan điểm khác nhau về vị trí, vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong tổ chức bộ máy nhà nước. Về cơ bản, có hai quan điểm lớn như sau:
Quan điểm thứ nhất: Cần bỏ chức năng kiểm sát hoạt động tư pháp của Viện kiểm sát, việc để Viện kiểm sát duy trì chức năng này là không phù hợp với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Bởi, việc kiểm sát hoạt động tư pháp trong đó có hoạt động xét xử sẽ ảnh hưởng đến nguyên tắc xét xử độc lập của Tòa án; hiện nay những quyền năng của Viện kiểm sát trong kiểm sát xét xử đang gây áp lực không nhỏ đối với các quyết định của Tòa án.
Mặt khác, hoạt động công tố phải thuộc chức năng của cơ quan hành pháp với lý do: Chức năng duy trì, bảo vệ trật tự xã hội nằm trong phạm vi của hoạt động điều hành, quản lý của cơ quan hành pháp; khi phát hiện có hành vi xâm hại đến lợi ích điều hành và quản lý thì cơ quan hành pháp có quyền truy tố người phạm tội ra trước Tòa án và thực hiện việc buộc tội. Vì vậy, một cơ quan có chức năng đó phải thuộc cơ quan hành pháp. Và Viện kiểm sát chỉ nên duy trì chức năng thực hành quyền công tố và chuyển đổi thành Viện công tố cho phù hợp với chức năng tương ứng. Khi Viện kiểm sát trở thành Viện công tố thuộc hành pháp, sẽ đảm bảo tính độc lập của Tòa án trong xét xử, Viện kiểm sát cũng sẽ tập trung làm tốt hơn chức năng thực hành quyền công tố. Đồng thời, khắc phục sự chồng chéo giữa hoạt động của cơ quan thanh tra và hoạt động kiểm tra giám sát của các cơ quan hữu quan khác.
Quan điểm thứ hai cho rằng: Trong điều kiện kinh tế, xã hội của nước ta hiện nay, vị trí và vai trò của Viện kiểm sát là thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp là phù hợp, bởi:
Thứ nhất, vấn đề kiểm soát quyền lực là một yêu cầu tất yếu khách quan đối với bất kỳ quốc gia nào. Viện kiểm sát nhân dân với tư cách là cơ quan quyền lực nhà nước được Quốc hội – Cơ quan đại diện cao nhất của nhân dân giao nhiệm vụ kiểm sát hoạt động tư pháp, giám sát các hoạt động của cơ quan tư pháp được đúng pháp luật; hạn chế sự lạm quyền từ các cơ quan tư pháp để ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Nếu chuyển Viện kiểm sát thành Viện công tố chỉ có chức năng thực hành quyền công tố thì Quốc hội sẽ mất đi một công cụ giám sát có tác dụng ngăn ngừa khả năng lạm dụng quyền lực công trong hoạt động tư pháp, cũng như mất đi một thiết chế quan trọng để bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa.
Trong khi thực hiện chức năng kiểm sát hoạt động tư pháp, Viện kiểm sát nhân dân không làm thay, không can thiệp vào hoạt động của các cơ quan tư pháp mà chủ thực hiện cơ chế giám sát, khi phát hiện có vi phạm thì thực hiện quyền kiến nghị, kháng nghị, yêu cầu khắc phục vi phạm, tập hợp những dạng vi phạm phổ biến, mang tính điển hình để kiến nghị Quốc hội, Chính phủ, các Bộ, ngành và thực hiện tham mưu cho các cấp ủy Đảng.
Một vấn đề khác cũng đặt ra, nếu Viện kiểm sát chỉ thực hiện chức năng công tố, thì chức năng kiểm sát các hoạt động tư pháp của Viện kiểm sát sẽ giao cho ai? nếu thành lập một cơ quan mới hoặc giao cho một cơ quan khác để làm nhiệm vụ kiểm sát hoạt động tư pháp thì cơ quan này liệu có thể làm tốt hơn Viện kiểm sát hiện nay đang làm hay không? Trong khi cơ quan này cũng phải được tổ chức từ Trung ương đến địa phương, phù hợp với mô hình Tòa án, Cơ quan điều tra, có đội ngũ đủ về số lượng, trình độ chuyên môn đáp ứng được nhiệm vụ của công tác này. Điều này thực sự là không phù hợp với chủ trương cải cách bộ máy Nhà nước, cải cách hành chính ở nước ta hiện nay. Việc tổ chức một cơ quan như vậy gây lãng phí nguồn nhân lực, phủ định quá trình xây dựng và trưởng thành của Viện kiểm sát nhân dân.
Thứ hai, hai chức năng hiện nay của Viện kiểm sát có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, chức năng kiểm sát các hoạt động tư pháp là tiền đề cho chức năng thực hành quyền công tố. Ví dụ: hoạt động kiểm sát tuân theo pháp luật trong tạm giữ, tạm giam, kiểm sát điều tra, xét xử làm cơ sở cho các quyết định về thực hành quyền công tố của Viện kiểm sát chính xác hơn. Hoạt động tư pháp chịu sự kiểm tra, giám sát của nhiều cơ chế khác nhau bao gồm cả cơ chế tự kiểm tra bên trong nội bộ và cơ chế giám sát bên ngoài, cơ chế giám sát trực tiếp và gián tiếp. Thực tiễn kiểm sát hoạt động tư pháp của Viện kiểm sát trong thời gian qua cho thấy Viện kiểm sát các cấp đã phát hiện nhiều vi phạm, ban hành nhiều kiến nghị, kháng nghị, yêu cầu các cơ quan tư pháp khắc phục vi phạm. Do vậy, Viện kiểm sát với chức năng kiểm sát hoạt động tư pháp là cơ chế giám sát tư pháp hữu hiệu và bổ trợ hiệu quả nhất cho chức năng thực hành quyền công tố.
Thứ ba, việc chuyển Viện kiểm sát thành Viện công tố thuộc nhánh hành pháp chỉ có chức năng truy tố tội phạm và buộc tội trước Tòa án dẫn tới nguy cơ làm giảm tính độc lập của Viện kiểm sát trong thực thi chức năng, nhiệm vụ, gây khó khăn cho việc tổ chức thực hiện chủ trương chống tham nhũng của Đảng và Nhà nước ta. Không phù hợp với xu hướng của nhiều nước trên thế giới là phải bảo đảm ngày càng tốt hơn tính độc lập của cơ quan công tố, không chỉ độc lập trong hoạt động mà còn độc lập cả về tổ chức.
Mặt khác hiện nay, Cơ quan điều tra không được tổ chức thành hệ thống độc lập mà nằm trong cơ cấu của Bộ công an, Bộ Quốc phòng. Trong hoạt động điều tra, Cơ quan điều tra không chỉ chịu sự điều chỉnh của các quy định pháp luật mà còn chịu sự chỉ huy theo mệnh lệnh hành chính của các chủ thể quản lý hành chính. Do đó, việc tổ chức Viện công tố và Cơ quan điều tra cùng đặt trong hệ thống hành pháp sẽ có nguy cơ làm giảm tính chế ước của công tố đối với điều tra, làm hạn chế việc phát hiện và xử lý vi phạm trong hoạt động điều tra, đồng thời không bảo đảm sự phân định rành mạch giữa quan hệ hành chính mang tính quyền uy – phục tùng với quan hệ tố tụng tư pháp mang tính độc lập, chỉ tuân theo pháp luật.
Thứ tư, vấn đề độc lập xét xử của Tòa án tại nước ta là vấn đề khó khăn bởi lẽ Tòa án không thể tồn tại tách rời với các thiết chế Nhà nước khác. Người trực tiếp xét xử các vụ án là Thẩm phán và các Hội thẩm nhân dân. Tuy nhiên, ta phải thừa nhận rằng năng lực, trình độ chuyên môn nghiệp vụ, tính độc lập trong xét xử của thẩm phán, hội thẩm nhân dân nước ta hiện nay còn rất nhiều hạn chế, chưa thực sự đảm bảo cho việc xét xử khách quan, công bằng.
Thứ năm, xuất phát từ yêu cầu của công cuộc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam và đẩy mạnh cải cách tư pháp đã và đang đặt ra nhiều vấn đề mới đối với tổ chức và hoạt động của các cơ quan tư pháp trong đó có Viện kiểm sát nhân dân. Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XI đã đề ra chủ trương, yêu cầu: Nghiên cứu xây dựng, bổ sung các thể chế và cơ chế vận hành cụ thể để đảm bảo nguyên tắc tất cả quyền lực thuộc về nhân dân và nguyên tắc quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công phối hợp và kiểm soát giữa các cơ quan trong việc thực hiện quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp… Tiếp tục xây dựng, từng bước hoàn thiện cơ chế kiểm tra, giám sát tính hợp Hiến, hợp pháp trong các hoạt động và quyết định của các cơ quan công quyền.
Thực tế hiện nay, trong công tác kiểm sát hoạt động tư pháp Viện kiểm sát nhân dân đã phát hiện các hành vi vi phạm pháp luật; kịp thời kháng nghị, kiến nghị, yêu cầu các cơ quan và cá nhân có hành vi vi phạm phải tuân thủ pháp luật và khắc phục sửa chữa những vi phạm đã gây ra. Đối với những vi phạm nghiêm trọng, Viện kiểm sát nhân dân đã giải quyết, xử lý kịp thời bằng các biện pháp cụ thể như khởi tố, truy cứu trách nhiệm hình sự, kiến nghị xử lý hành chính, xử lý kỷ luật, … Cũng thông qua hoạt động kiểm sát việc tuân theo pháp luật và kiểm sát hoạt động tư pháp, Viện kiểm sát đã phát hiện những lĩnh vực chưa được pháp luật điều chỉnh để kiến nghị Quốc hội, Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Chủ tịch nước, Chính phủ và các Bộ, ban ngành ở Trung ương ban hành các văn bản quy phạm pháp luật để điều chỉnh kịp thời.
Vì vậy, trong bối cảnh, tình hình chính trị, kinh tế, xã hội của đất nước ta hiện nay cần tiếp tục duy trì Viện kiểm sát với vị trí là một hệ thống cơ quan độc lập trong bộ máy nhà nước với hai chức năng thực hành quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp, đồng thời có các cơ chế pháp lý để tăng cường hiệu lực, hiệu quả các hoạt động kiểm sát hoạt động tư pháp chính là biện pháp quan trọng góp phần đẩy mạnh các cơ chế kiểm tra, giám sát, kiểm soát việc thực hiện quyền lực nhà nước theo yêu cầu xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.
