Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình

1. Khái quát về Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình:

1.1. Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình là gì?

Trong những năm gần đây, cùng với sự phát triển kinh tế xã hội, các vụ việc liên quan đến bạo lực gia đình, ngược đãi hoặc hành hạ người thân vẫn diễn ra khá phổ biến và có chiều hướng phức tạp. Nhiều vụ việc được báo chí, cơ quan chức năng phát hiện và xử lý nhưng cũng còn không ít trường hợp âm thầm xảy ra trong gia đình, vì thế khó được phát hiện kịp thời. 

Đặc biệt, nạn nhân thường là những người thuộc nhóm yếu thế như: Trẻ em, người cao tuổi, phụ nữ mang thai, người khuyết tật hoặc người mắc bệnh hiểm nghèo. Hành vi này để lại hậu quả nặng nề cả về thể chất, tinh thần, phá vỡ sự bền vững của gia đình và ảnh hưởng trực tiếp đến trật tự xã hội. Chính vì vậy pháp luật hình sự đã có những quy định nghiêm khắc để xử lý và răn đe loại tội phạm này.

Vì thế có thể đưa ra khái niệm về Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình như sau:

“Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình là hành vi đối xử tồi tệ hoặc sử dụng bạo lực xâm phạm thân thể người thân thích trong phạm vi gia đình, gây tổn thương cả về thể chất và tinh thần, xâm phạm nghiêm trọng đến quyền được bảo vệ, chăm sóc và tôn trọng của họ. Điểm đặc thù của tội danh này là đối tượng bị xâm hại chính là những người có quan hệ hôn nhân, huyết thống hoặc nuôi dưỡng với người phạm tội. Do đó hành vi không chỉ mang tính chất xâm phạm quyền con người nói chung mà còn đi ngược lại truyền thống đạo lý “uống nước nhớ nguồn” và “kính trên nhường dưới” của dân tộc Việt Nam.”

1.2. Ý nghĩa của Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình trong pháp luật hình sự:

Việc quy định và xử lý hình sự đối với tội danh này có nhiều ý nghĩa quan trọng:

• Thứ nhất, bảo vệ quyền con người và quyền thành viên gia đình: Đảm bảo cho mọi thành viên, đặc biệt là những người yếu thế được sống an toàn và không ai bị xâm hại trong chính môi trường gia đình của mình.
• Thứ hai, góp phần duy trì đạo đức, truyền thống tốt đẹp: Gia đình là tế bào của xã hội, việc ngăn chặn và xử lý hành vi ngược đãi, hành hạ trong gia đình thể hiện tinh thần nhân văn, phù hợp với truyền thống hiếu kính, yêu thương và đùm bọc lẫn nhau.
• Thứ ba, tăng cường tính răn đe, phòng ngừa chung: Quy định này tạo hành lang pháp lý để cơ quan chức năng kịp thời xử lý nghiêm, góp phần phòng ngừa và hạn chế các hành vi bạo lực gia đình. Từ đó giữ gìn sự ổn định, bền vững của xã hội.
• Thứ năm, khẳng định nguyên tắc nhân đạo của pháp luật hình sự Việt Nam: Không chỉ trừng trị người phạm tội mà còn hướng tới bảo vệ nhân phẩm, sức khỏe, tinh thần cho những đối tượng cần được quan tâm và chăm sóc.

1.3. Cơ sở pháp lý của Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình:

Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình hiện nay đang được quy định tại Điều 185 Bộ luật Hình sự 2015 như sau:

“1. Người nào đối xử tồi tệ hoặc có hành vi bạo lực xâm phạm thân thể ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình thuộc một trong những trường hợp sau đây, thì bị phạt cảnh cáo, phạt cải tạo không giam giữ đến 03 năm hoặc phạt tù từ 06 tháng đến 03 năm:

a) Thường xuyên làm cho nạn nhân bị đau đớn về thể xác, tinh thần;

b) Đã bị xử phạt vi phạm hành chính về hành vi này mà còn vi phạm.

2. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 02 năm đến 05 năm:

a) Đối với người dưới 16 tuổi, phụ nữ mà biết là có thai, người già yếu;

b) Đối với người khuyết tật nặng, khuyết tật đặc biệt nặng hoặc người mắc bệnh hiểm nghèo.”

2. Cấu thành Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình:

2.1. Khách thể:

Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ xâm phạm trực tiếp đến: Quyền bất khả xâm phạm về sức khỏe, nhân phẩm, danh dự của ông bà, cha mẹ. Quyền này được pháp luật bảo vệ nhằm đảm bảo ông bà, cha mẹ được đối xử với sự kính trọng và yêu thương từ con cháu.

Bên cạnh đó, Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình cũng ảnh hưởng đến quyền được chăm sóc, nuôi dưỡng khi về già hoặc khi ốm đau của ông bà và cha mẹ. Hành vi ngược đãi của loại tội phạm này đã phá vỡ các giá trị đạo đức gia đình và xã hội, đồng thời xâm hại trực tiếp đến sự an toàn và lòng tự trọng của nạn nhân.

2.2. Mặt khách quan:

Hành vi khách quan của Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình là hành vi:

• Đối xử tồi tệ đối với ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình;
• Hoặc có hành vi bạo lực xâm phạm thân thể ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình.

Mặt khách quan của Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình được thể hiện qua những hành vi đối xử tàn nhẫn, bất công, gây đau đớn về thể chất hoặc tinh thần cho ông bà, cha mẹ như:

• Đánh, đập, gây thương tích về sức khỏe thể chất cho ông bà, cha mẹ;
• Sỉ nhục, lăng mạ nhằm xúc phạm nghiêm trọng danh dự, nhân phẩm của ông bà, cha mẹ bằng lời nói hoặc hành động;
• Cố ý bỏ rơi, không chăm sóc, đáp ứng các nhu cầu sinh hoạt cơ bản của ông bà, cha mẹ…

Thông thường, các hành vi này được lặp đi lặp lại và liên tục, có thể kéo dài trong vài tuần thậm chí là vài tháng hoặc vài năm. Sự lặp đi lặp lại của hành vi ngược đãi hoặc hành hạ mới làm tăng tính nghiêm trọng và cấu thành tội phạm.

Ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ là hành vi đối xử tàn nhẫn, bất công hoặc bạo lực, gây đau đớn về thể chất và tinh thần cho ông bà, cha mẹ. Chẳng hạn như mắng nhiếc, ép nhịn ăn, nhịn uống, bắt chịu đói rét, mặc rách một cách bất thường hoặc có hành vi bạo lực trực tiếp xâm phạm thân thể nạn nhân như: đánh đập, giam cầm… Những hành động này gây ra nỗi đau cả về thể xác lẫn tinh thần cho ông bà, cha mẹ.

Tội ngược đãi, hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu, người có công nuôi dưỡng mình có đối tượng bị xâm hại gồm:

• Ông bà, bao gồm ông bà nội, ông bà ngoại;
• Cha mẹ, bao gồm cha mẹ đẻ, cha mẹ nuôi, cha dượng, mẹ kế;
• Vợ chồng theo quy định của pháp luật hôn nhân và gia đình;
• Con, bao gồm con đẻ (con trong giá thú và con ngoài giá thú); con nuôi; con rể; con dâu; con riêng của vợ hoặc con riêng của chồng;
• Cáu, bao gồm cháu nội, cháu ngoại;
• Người có công nuôi dưỡng mình là anh chị em, cô, dì, chú, bác, bà con thân thích hoặc những người khác đã hoặc đang nuôi dưỡng người thực hiện hành vi ngược đãi, hành hạ.

Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình không bắt buộc phải có hậu quả nghiêm trọng về thể chất hoặc tinh thần mới cấu thành tội. Tuy nhiên, nếu có hậu quả nghiêm trọng (như gây thương tích nặng, dẫn đến cái chết hoặc tổn thương tâm lý nghiêm trọng) thì hình phạt sẽ nặng hơn.

2.3. Chủ thể:

Chủ thể của Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình là người có năng lực chịu trách nhiệm hình sự, tức là phải đạt độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự theo quy định pháp luật (từ 16 tuổi trở lên theo Điều 12 Bộ luật Hình sự năm 2015) và phải có khả năng nhận thức và điều khiển hành vi của mình theo Điều 21 Bộ luật Hình sự 2015.

Đặc biệt, để cấu thành Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình thì: Người phạm tội phải có quan hệ huyết thống hoặc quan hệ chăm sóc đối với người bị hại. Thông thường, đây là những người có quan hệ gia đình như: Con cái, cháu chắt hoặc những người có nghĩa vụ nuôi dưỡng và chăm sóc ông bà, cha mẹ.

2.4. Mặt chủ quan:

Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình được thực hiện với lỗi cố ý. Tức là họ nhận thức được việc làm của mình là sai trái và có khả năng gây tổn hại đến sức khỏe, danh dự, nhân phẩm của ông bà, cha mẹ, nhưng vẫn cố tình thực hiện. 

• Cố ý trực tiếp: Người phạm tội mong muốn và chấp nhận hậu quả xảy ra từ hành vi của mình;
• Cố ý gián tiếp: Người phạm tội tuy không mong muốn nhưng ý thức được hành vi của mình có thể gây ra hậu quả và vẫn chấp nhận điều đó.

Động cơ phạm tội của tội danh này có thể xuất phát từ nhiều lý do như: Thù hằn cá nhân, tranh chấp tài sản hoặc thiếu trách nhiệm trong việc chăm sóc. Tuy nhiên với bất kể động cơ gì thì việc hành hạ, ngược đãi đều trái với đạo đức và pháp luật.

Và động cơ không phải dấu hiệu bắt buộc trong cấu thành tội phạm của Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình.

3. Khung hình phạt Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình:

Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình được quy định với 2 khung hình phạt, cụ thể là:

Khung 1: Bị phạt cảnh cáo, phạt cải tạo không giam giữ đến 03 năm hoặc phạt tù từ 06 tháng đến 03 năm đối với người nào đối xử tồi tệ hoặc có hành vi bạo lực xâm phạm thân thể ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình thuộc một trong những trường hợp sau:

• Thường xuyên làm cho nạn nhân bị đau đớn về thể xác, tinh thần;
• Đã bị xử phạt vi phạm hành chính về hành vi này mà còn vi phạm.

Khung 2: Bị phạt tù từ 02 năm đến 05 năm khi thuộc một trong các trường hợp sau đây:

• Đối với người dưới 16 tuổi, phụ nữ mà biết là có thai, người già yếu;
• Đối với người khuyết tật nặng, khuyết tật đặc biệt nặng hoặc người mắc bệnh hiểm nghèo.

4. Các tình tiết định khung tăng nặng của Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình:

Các tình tiết định khung hình phạt tăng nặng của Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình hiện nay được quy định tại khoản 2 Điều 185 Bộ luật Hình sự 2015 với mức hình phạt là phạt tù từ 02 năm đến 05 năm. Cụ thể như sau:

• Đối với người dưới 16 tuổi, phụ nữ mà biết là có thai, người già yếu theo điểm a khoản 2 Điều 185 Bộ luật Hình sự 2015:

Người dưới 16 tuổi là đối tượng đặc biệt cần được pháp luật bảo vệ do chưa phát triển đầy đủ về thể chất, tinh thần, nhận thức và khả năng tự vệ. Hành vi ngược đãi, hành hạ đối tượng này không chỉ gây tổn thương trực tiếp đến sức khỏe, tâm lý của nạn nhân mà còn ảnh hưởng đến sự phát triển lâu dài. Chính vì vậy, việc phạm tội đối với người dưới 16 tuổi được xem là tình tiết tăng nặng, thể hiện mức độ nguy hiểm cao hơn và cần xử lý nghiêm khắc nhằm bảo vệ trẻ em – nhóm yếu thế trong xã hội.

Phụ nữ mang thai là đối tượng có tình trạng đặc biệt nhạy cảm về sức khỏe, tâm lý; đồng thời thai nhi cũng là sinh mạng cần được bảo vệ. Hành vi ngược đãi, hành hạ trong trường hợp này không chỉ gây tổn hại cho người phụ nữ mà còn có nguy cơ ảnh hưởng trực tiếp đến sự an toàn và tính mạng của thai nhi. Do đó, người phạm tội khi biết rõ nạn nhân đang mang thai vẫn thực hiện hành vi thì bị xem là tình tiết định khung tăng nặng, từ đó thể hiện sự vô nhân đạo và cần áp dụng mức hình phạt nghiêm khắc hơn.

Người già yếu thường có sức khỏe suy giảm, khả năng tự chăm sóc và tự vệ kém. Hành vi bạo lực và ngược đãi trong trường hợp này không chỉ dễ dàng gây ra hậu quả nghiêm trọng về thể chất mà còn gây tổn thương sâu sắc về tinh thần, trái với truyền thống hiếu kính, tôn trọng người cao tuổi trong xã hội Việt Nam. Do đó, việc phạm tội đối với người già yếu được pháp luật xác định là tình tiết tăng nặng nhằm răn đe, ngăn chặn các hành vi vô đạo đức và bảo vệ nhóm yếu thế.

• Đối với người khuyết tật nặng, khuyết tật đặc biệt nặng hoặc người mắc bệnh hiểm nghèo theo điểm b khoản 2 Điều 185 Bộ luật Hình sự 2015:

Người khuyết tật nặng hoặc đặc biệt nặng thường gặp nhiều khó khăn trong sinh hoạt hằng ngày, khả năng tự vệ hạn chế, cần sự chăm sóc, giúp đỡ từ người khác. Hành vi ngược đãi, hành hạ trong trường hợp này thể hiện sự lợi dụng tình trạng yếu thế của nạn nhân để thực hiện hành vi tàn nhẫn, từ đó gây ra những hậu quả nghiêm trọng cả về thể chất và tinh thần. Vì vậy pháp luật quy định đây là tình tiết tăng nặng để đảm bảo sự công bằng và bảo vệ quyền lợi cho nhóm người dễ bị tổn thương.

Người mắc bệnh hiểm nghèo vốn đã phải chịu đau đớn, suy kiệt thể chất và tinh thần do bệnh tật. Hành vi ngược đãi và hành hạ đối với họ không chỉ làm tăng thêm sự đau khổ mà còn có thể đẩy nhanh nguy cơ tử vong, gây tổn thất nghiêm trọng đến tính mạng và sức khỏe. Chính vì vậy đây là tình tiết tăng nặng nhằm trừng trị nghiêm khắc hơn đối với người phạm tội, đồng thời bảo đảm tính nhân đạo của pháp luật trong việc bảo vệ những người đang ở tình trạng đặc biệt khó khăn.

5. Phân biệt với Tội hành hạ người khác:

6. Mức xử phạt hành chính với hành vi ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình:

Trong trường hợp không đủ yếu tố để truy cứu trách nhiệm hình sự, người có hành vi ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha mẹ, vợ chồng, con, cháu hoặc người có công nuôi dưỡng mình có thể bị xử phạt hành chính theo Điều 53 Nghị định 144/2021/NĐ-CP.

Theo đó, Điều luật này quy định phạt tiền từ 10.000.000 đồng đến 20.000.000 đồng đối với một trong những hành vi sau đây:

• Đối xử tồi tệ với thành viên gia đình như: bắt nhịn ăn, nhịn uống, bắt chịu rét, mặc rách, không cho hoặc hạn chế vệ sinh cá nhân;
• Bỏ mặc không chăm sóc thành viên gia đình là người cao tuổi, yếu, khuyết tật, phụ nữ có thai, phụ nữ nuôi con nhỏ;
• Biện pháp khắc phục hậu quả: Buộc xin lỗi công khai khi nạn nhân có yêu cầu đối với hành vi quy định tại khoản 1 Điều 53 Nghị định 144/2021/NĐ-CP.

Như vậy: Cá nhân khi có hành vi ngược đãi, hành hạ như là đối xử tồi tệ với thành viên gia đình (như bắt nhịn ăn, nhịn uống, bắt chịu rét, mặc rách, không cho hoặc hạn chế vệ sinh cá nhân…); hoặc bỏ mặc không chăm sóc thành viên gia đình là người cao tuổi, yếu, khuyết tật, phụ nữ có thai hoặc phụ nữ nuôi con nhỏ. Thì có thể bị xử phạt hành chính với hình thức phạt tiền từ 10.000.000 đồng đến 20.000.000 đồng. Đồng thời có thể phải buộc xin lỗi công khai khi nạn nhân có yêu cầu.

THAM KHẢO THÊM:

• Hành vi ngược đãi, bạo hành trẻ em bị xử phạt như thế nào?
• Con bất hiếu với cha mẹ, ngược đãi cha mẹ bị xử lý thế nào?
• Ngược đãi, bạo hành trẻ em đến chết bị xử lý như thế nào?