Đánh giá chất lượng hiệu quả của việc kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự là vấn đề rất phức tạp vì không thể đánh giá tách rời thực hành quyền công tố và kiểm sát điều tra, do đó, cần có các tiêu chí xác định cụ thể.
Đánh giá chất lượng hiệu quả của việc kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự là vấn đề rất phức tạp. Nó không chỉ phức tạp vì nội dung, đối tượng, phạm vi mà nó còn phức tạp hơn rất nhiều vì không thể đánh giá tách rời thực hành quyền công tố và KSĐT. Do sự phức tạp đó, không có một chỉ số duy nhất nào có thể phản ánh đầy đủ được chất lượng hoạt động này, việc đánh giá phải dựa trên một số tiêu chí sau:
Mục lục bài viết
- 1 1. Phát hiện kịp thời, chính xác vi phạm pháp luật trong giai đoạn điều tra:
- 2 2. Kiên quyết đưa ra vi phạm, yêu cầu xử lý vi phạm, bảo đảm mối quan hệ chế ước – phối hợp giữa Viện kiểm sát với Cơ quan điều tra và cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra:
- 3 3. Đưa ra phương thức hợp lý để khắc phục, phòng ngừa vi phạm pháp luật trong giai đoạn điều tra phù hợp, hiệu quả:
1. Phát hiện kịp thời, chính xác vi phạm pháp luật trong giai đoạn điều tra:
BLTTHS quy định: VKS kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự có trách nhiệm phát hiện kịp thời vi phạm pháp luật của các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng, áp dụng những biện pháp do Bộ luật này quy định để loại trừ việc vi phạm pháp luật của những cơ quan hoặc cá nhân này. Theo đó, VKS cần phải thực hiện tốt việc kiểm sát hoạt động tư pháp nói chung và kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự nhằm xác định kịp thời các vi phạm pháp luật trong quá trình điều tra; đảm bảo việc điều tra phải khách quan, toàn diện, đầy đủ, chính xác, đúng pháp luật; những vi phạm trong quá trình điều tra phải được phát hiện, khắc phục kịp thời và xử lý nghiêm minh”.
Trong giai đoạn điều tra các vụ án hình sự, thông qua công tác kiểm sát việc tuân theo pháp luật, VKS có trách nhiệm phát hiện kịp thời vi phạm pháp luật của các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng nhằm đảm bảo mọi hành vi phạm tội đều phải được xử lý kịp thời, việc khởi tố, điều tra phải đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội.
Theo Quyết định số 379/QĐ–VKSTC ngày 10/10/2017 của VKSND tối cao về việc ban hành hệ thống chỉ tiêu cơ bản đánh giá kết quả công tác nghiệp vụ trong ngành Kiểm sát nhân dân, thì công tác KSĐT vụ án hình sự được đánh giá tốt nếu đạt một số tiêu chí sau: Kiểm sát việc giải quyết vụ án hình sự bảo đảm không vi phạm thời hạn điều tra; đảm bảo tỉ lệ giải quyết án của VKS là trên 95% số vụ án; tỉ lệ trả hồ sơ để điều tra bổ sung có trách nhiệm của VKS phải <5%; mỗi năm phải ban hành ít nhất 01 kiến nghị tổng hợp yêu cầu CQĐT khắc phục vi phạm trong hoạt động điều tra; ban hành ít nhất 01 kiến nghị xử lý, phòng ngừa vi phạm pháp luật và tội phạm, ...
Như vậy có thể thấy, để đánh giá tính chất kịp thời, chính xác trong hoạt động KSĐT, cần thấy rằng, hoạt động KSĐT phải bảo đảm tiêu chí về tỉ lệ giải quyết vụ án hình sự, vì tỉ lệ giải quyết ở giai đoạn điều tra sẽ tác động trực tiếp đến hoạt động thụ lý kiểm sát xét xử và kiểm sát thi hành án. Tính chất kịp thời chính xác còn thể hiện ở việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn để phục vụ quá trình điều tra. Việc áp dụng đúng đắn, phù hợp và cần thiết đối với mỗi vụ án, môi trường hợp cụ thể là một trong những tiêu chí đánh giá chất lượng công tác KSĐT. Trong đó biện pháp bắt, tạm giữ là biện pháp đầu tiên, thường được sử dụng. Tuy nhiên, khoảng thời gian xử lý thông tin ban đầu thường rất ngắn, dễ nhầm lẫn giữa vi phạm về hành chính với vi phạm hình sự. Do vậy, đòi hỏi Kiểm sát viên phải có sự phân loại thông tin nhanh chóng, chính xác, tránh sự áp dụng pháp luật sai. Để đảm bảo hiệu quả công tác KSĐT, phát hiện kịp thời, chính xác các vi phạm, VKS cần thực hiện tốt các nhiệm vụ sau:
Áp dụng mọi biện pháp do BLTTHS quy định để mọi hành vi phạm tội đều phải được điều tra và xử lý kịp thời, không để lọt người phạm tội, không làm oan người vô tội, bảo đảm không để một người nào bị bắt, tạm giữ, tạm giam, bị hạn chế các quyền công dân, bị xâm phạm tính mạng, tài sản, danh dự và nhân phẩm một cách trái pháp luật; bảo đảm hoạt động điều tra phải được tiến hành theo quy định của BLTTHS. Trong việc điều tra phải thu thập cả chứng cứ xác định có tội và chứng cứ xác định vô tội, làm rõ những tình tiết tăng nặng và những tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm của bị can và tìm ra những nguyên nhân, điều kiện phạm tội; bảo đảm việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với bị can là có căn cứ và hợp pháp...
2. Kiên quyết đưa ra vi phạm, yêu cầu xử lý vi phạm, bảo đảm mối quan hệ chế ước – phối hợp giữa Viện kiểm sát với Cơ quan điều tra và cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra:
Khi thực hiện chức năng kiểm sát hoạt động điều tra, VKS có trách nhiệm phát hiện kịp thời các vi phạm pháp luật của CQĐT và VKS có quyền áp dụng mọi | biện pháp mà BLTTHS quy định để loại trừ vi phạm. VKS có thể can thiệp bằng các quyền năng tố tụng ngay lập tức nếu CQĐT ban hành các văn bản áp dụng pháp luật hoặc các biện pháp điều tra không có căn cứ, không hợp pháp. Cụ thể là VKS có thể kiến nghị yêu cầu CQĐT khắc phục vi phạm ngay trong quá trình điều tra, có quyền yêu cầu Thủ trưởng CQĐT thay đổi Điều tra viên theo quy định của BLTTHS. Pháp luật tố tụng hình sự quy định quyền năng này cho VKS không chỉ nhằm nâng cao chất lượng hoạt động điều tra vụ án hình sự, hạn chế những trường hợp đình chỉ điều tra vụ án hình sự do bị can không phạm tội mà còn nhằm ngăn chặn kịp thời những vi phạm quyền con người, quyền công dân. VKS có quyền hủy bỏ các quyết định trái pháp luật của CQĐT, đây là cơ sở đảm bảo cho các hoạt động điều tra phải tuân thủ pháp luật một cách nghiêm chỉnh và thống nhất, tránh tuỳ tiện trong hoạt điều tra. Ví dụ: VKS quyết định huỷ bỏ khởi tố bị can của CQĐT khi thấy quyết định đó không có căn cứ, trái quy định của pháp luật.
Quy định này đã thể hiện tính chế ước của VKS đối với CQĐT trong hoạt động tố tụng nói chung và hoạt động điều tra nói riêng. Trong tố tụng hình sự, CQĐT được giao trách nhiệm điều tra tội phạm, có quyền áp dụng tất cả các biện pháp theo quy định của pháp luật để điều tra làm rõ vụ án, làm rõ hành vi phạm tội cũng như các tình tiết có liên quan. Nhưng việc đưa một con người vào vòng tố tụng và xử lý họ về hình sự là vấn đề không hề đơn giản, động chạm đến rất nhiều quyền cơ bản của công dân được pháp luật bảo hộ, cần phải đảm bảo tính thận trọng và chính xác. Cho nên, cần phải có sự chế ước đối với các hoạt động này nhằm đảm bảo tất cả mọi hành vi phạm tội đã phát hiện phải được khởi tố, xử lý kịp thời và nghiêm minh nhưng cũng cần phải có căn cứ và đúng pháp luật. Vì vậy, pháp luật quy định VKS có trách nhiệm kiểm tra, giám sát, đảm bảo cho các tài liệu, chứng cứ liên quan đến việc chứng minh hành vi phạm tội và nhân thân của người phạm tội phải được thu thập đầy đủ, toàn diện, khách quan và hợp pháp. VKS có nhiệm vụ quyền hạn kiểm tra, giám sát việc chấp hành pháp luật của các chủ thể tiến hành tố tụng. Các quyết định của CQĐT đều được VKS kiểm tra giám sát chặt chẽ, quyết định khởi tố bị can và việc quyết định áp dụng các biện pháp cưỡng chế về tố tụng đều phải được VKS phê chuẩn mới có hiệu lực thi hành. Trong trường hợp CQĐT ra các quyết định nói trên không có căn cứ, vi phạm pháp luật thì VKS có quyền từ chối phê chuẩn hoặc huỷ bỏ các quyết định đó, CQĐT phải phục hồi toàn bộ các quyền và lợi ích hợp pháp cho công dân.
Theo đó, VKS có quyền trực tiếp giám sát các hoạt động điều tra của CQĐT như kiểm sát các hoạt động khám nghiệm hiện trường, tử thi, kiểm sát hoạt động hỏi cung bị can, hoạt động khám xét hoặc hoặc gián tiếp thông qua kiểm sát hồ sơ, tài liệu phản ánh hoạt động điều tra. Qua các hoạt động giám sát này, VKS kịp thời phát hiện những vi phạm, thiếu sót cần khắc phục và thể hiện quan điểm là nhất trí hay không nhất trí, phê chuẩn hay không phê chuẩn các quyết định tố tụng của CQĐT. Hoạt động giám sát là cơ sở để VKS thực hiện quyền chế ước, thông qua đó VKS nắm rõ tiến độ điều tra và các hoạt động tố tụng của CQĐT đúng hay sai hoặc có thiếu sót hay không?
Trên cơ sở thực hiện quyền giám sát và thực hiện tốt chủ trương “Tăng cường trách nhiệm công tố trong giai đoạn điều tra, gắn công tố với hoạt động điều tra”, VKS thực hiện quyền đề ra yêu cầu điều tra đối với từng vụ án, yêu cầu CQĐT thực hiện các hoạt động điều tra cần thiết nhằm làm sáng tỏ vụ án hoặc khắc phục ngay các thiếu sót về trình tự thủ tục trong các hoạt động điều tra. Việc đề ra yêu cầu điều tra có thể được thực hiện một hay nhiều lần, ngay từ đầu khi khởi tố vụ án và trong suốt quá trình điều tra vụ án.
3. Đưa ra phương thức hợp lý để khắc phục, phòng ngừa vi phạm pháp luật trong giai đoạn điều tra phù hợp, hiệu quả:
Qua công tác KSĐT, khi phát hiện những vi phạm pháp luật trong TTHS hay nói cụ thể hơn là các hành vi gây cản trở hoạt động TTHS của những người tham gia tố tụng như các hành vi: Khai báo gian dối hoặc cung cấp tài liệu sai sự thật; làm giả, hủy hoại chứng cứ gây trở ngại cho việc giải quyết vụ việc, vụ án; từ chối khai báo hoặc từ chối cung cấp tài liệu, đồ vật; hành vi xúc phạm danh dự, nhân phẩm, uy tín của người có thẩm quyền tiến hành tố tụng; đe dọa, sử dụng vũ lực hoặc có hành vi khác cản trở hoạt động tố tụng của người có thẩm quyền tiến hành tố tụng; … VKS có quyền kiến nghị các cơ quan có thẩm quyền áp dụng hình thức xử lý thích hợp.
Trong quá trình thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn của mình, khi phát hiện sai phạm hoặc vấn đề chưa rõ liên quan đến việc tuân theo pháp luật của CQĐT, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra thì VKS có quyền ban hành văn bản yêu cầu cung cấp các tài liệu nhằm phục vụ công tác KSĐT. Đây là quyền hạn của VKS nhằm đảm bảo chất lượng công tác KSĐT. Thực tế một số hồ sơ vụ án, chưa đủ tài liệu, chứng cứ để VKS kết luận hoạt động tố tụng đó đảm bảo đúng quy định pháp luật hay không. Ví dụ, qua công tác kiểm sát biên bản ghi lời khai người làm chứng do CQĐT cung cấp, VKS phát hiện thời gian lập biên bản cũng có hoạt động tố tụng khác trong vụ án khác đang diễn ra nhưng người thực hiện lại cùng một Điều tra viên. Lúc này, VKS có quyền yêu cầu CQĐT cung cấp các tài liệu, chứng cứ để làm rõ sai phạm này, nhằm có những biện pháp xử lý kịp thời.
Khi phát hiện việc điều tra không đầy đủ, vi phạm pháp luật thì VKS yêu cầu CQĐT, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra tiến hành hoạt động điều tra đúng pháp luật; kiểm tra việc điều tra và thông báo kết quả cho VKS; cung cấp tài liệu liên quan đến hành vi, quyết định tố tụng có vi phạm pháp luật trong việc điều tra. Trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự, ngoài quan điểm điều tra của CQĐT, VKS có quyền ban hành yêu cầu điều tra và CQĐT, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra phải thực hiện. Căn cứ trên hồ sơ vụ án và việc theo dõi tiến độ giải quyết vụ án, khi phát hiện các vi phạm, thiếu sót về nội dung
Trên cơ sở kiểm sát hồ sơ vụ án và các hoạt động tố tụng khác trong vụ án hình sự VKS tổng hợp các vi phạm và ban hành văn bản gửi đến CQĐT có thẩm quyền giải quyết vụ án, nhằm yêu cầu CQĐT khắc phục ngay các vi phạm này để việc giải quyết vụ án đúng pháp luật. Đây được xem là biện pháp tác động quan trọng của VKS đến CQĐT nhằm khắc phục những vi phạm. Theo đó, công tác kiến nghị này có thể được tổng hợp thành kiến nghị chung với nhiều nội dung vi phạm ở một hoặc nhiều vụ án) hoặc những kiến nghị riêng (ở từng hoạt động tố tụng, từng vụ án riêng biệt). Hoạt động này thể hiện rõ nhất vai trò của VKS trong hệ thống cơ quan tư pháp ở Việt Nam và vị trí chủ đạo trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự và quá trình giải quyết toàn bộ vụ án.
Kiểm sát viên thụ lý giải quyết vụ án phải kịp thời phát hiện vi phạm pháp | luật trong hoạt động điều tra để yêu cầu khắc phục, báo cáo Viện trưởng, Phó Viện trưởng yêu cầu Thủ trưởng CQĐT xử lý nghiêm minh Điều tra viên đã vi phạm pháp luật trong khi tiến hành điều tra. Nếu vi phạm của Điều tra viên có dấu hiệu tội phạm thì Viện trưởng, Phó Viện trưởng yêu cầu CQĐT có thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự. Nếu hành vi của Điều tra viên có dấu hiệu xâm phạm hoạt động tư pháp thì Viện trưởng, Phó Viện trưởng cấp tỉnh báo cáo Viện trưởng VKSND tối cao giao cho Cục điều tra của VKSND tối cao khởi tố, điều tra theo thẩm quyền.
Đối với những quyết định không có căn cứ, trái pháp luật của Phó Thủ trưởng CQĐT hoặc Điều tra viên thì Viện trưởng, Phó Viện trưởng ra văn bản yêu cầu Thủ trưởng CQĐT ra quyết định thay đổi hoặc hủy bỏ hoặc trực tiếp ra quyết định thay đổi hoặc hủy bỏ.
