Thần thoại là gì? Sự ra đời, đặc trưng và phân loại thần thoại?

1. Khái niệm thần thoại: 

Theo Phần 1 SGK Ngữ văn 10, Chu Xuân Diên cho rằng, “thần thoại” là những câu chuyện thần thoại về các vị thần,  anh hùng, các nhân vật sáng tạo văn hóa phản ánh sự hiểu biết, nhận thức  của nhân dân về nguồn gốc thế giới và đời sống con người thời bấy giờ. Theo ông Đỗ Bình Trị, thần thoại là truyện kể về các “thần linh” do người xưa tưởng tượng ra để giải thích nguồn gốc ý nghĩa của một số hiện tượng tự nhiên và xã hội được coi là quan trọng, có quan hệ mật thiết với sự tồn tại và phát triển của tập thể thị tộc bộ lạc.

Về khái niệm thần thoại, ý kiến ​​của hầu hết các nhà nghiên cứu đều thống nhất. Thần thoại là những chuyện hoang đường, tưởng tượng về nhân vật chính là các vị thần – bao gồm các nhân vật được tôn thờ hoặc gắn liền với các vị thần tham gia trực tiếp hoặc gián tiếp vào việc tạo ra thế giới và các yếu tố của nó, chẳng hạn như tự nhiên và văn hóa. Thần thoại là phương thức chủ yếu để tìm hiểu thế giới, nó phản ánh tri thức và hiểu biết về thế giới của thời đại mà nó ra đời.

Khi chúng ta nói về các vị thần trong thần thoại, chúng ta muốn nói đến một nhân vật trung tâm đại diện cho sức mạnh của vũ trụ (trời, đất, sông, biển, v.v.), họ có lai lịch, ngoại hình, hành động và các đặc điểm khác với người thường. Họ có sức mạnh và đại diện cho sức mạnh tạo ra mọi thứ. Các nhân vật thần thoại không chỉ là các vị thần tạo ra vũ trụ, mà còn là những người tạo ra văn hóa, các anh hùng và nữ anh hùng cổ đại, các anh hùng thần thánh, các vị thần tạo ra văn hóa, các nhân vật siêu nhiên không tồn tại trong thực tế. Từ những nhân vật hoang đường, kì ảo này, thần thoại giải thích nguồn gốc vũ trụ, các hiện tượng tự nhiên, sự hình thành vạn vật. Đây là hình ảnh nhận thức của người cổ đại về tự nhiên và đời sống xã hội của con người thời đó.

Thần thoại là trí tưởng tượng gắn liền với các khái niệm cổ xưa được người cổ đại sử dụng để giải thích thế giới, xem mọi hiện tượng đều được dẫn dắt và kiểm soát bởi sức mạnh thần thánh…

2. Sự ra đời của thần thoại:

Thần thoại ra đời từ khi nào?

Thần thoại là loại truyện tự sự, truyền miệng dân gian ra đời và phát triển trong thời nguyên thủy, khi trình độ hiểu biết con người còn rất thấp kém về mọi mặt, ngôn ngữ còn yếu kém, giao lưu văn hóa còn hạn chế. (Ở Việt Nam thời này thuộc thời đại Tiền Hung Nô, trước khi nước Văn Lang hình thành, cách đây hơn 3000 năm).

Khi nói đến nguồn gốc của thần thoại Hy Lạp, hiện nay có khá nhiều ý kiến, nhưng hầu hết đều không thể khẳng định thần thoại Hy Lạp bắt nguồn từ đâu bởi… Về mặt lý thuyết, theo thuyết kinh thánh, mọi huyền thoại đều bắt nguồn từ kinh sách tôn giáo, mặc dù thực sự thật đã bị che giấu và thay đổi. Theo lý thuyết lịch sử, tất cả các nhân vật được đề cập trong thần thoại đều là người có thật và những huyền thoại liên quan đến họ chỉ là sự bổ sung của các thời đại sau này.

Nguyên nhân dẫn tới sự ra đời của thần thoại:

Thần thoại ra đời từ nhu cầu giải thích các hiện tượng tự nhiên và xã hội của  người cổ đại. Ngày đó, thiên nhiên vừa gần gũi vừa đe dọa con người nguyên thủy, đánh thức khát vọng khám phá, lý giải và chinh phục thiên nhiên. Và thần thoại là kết quả, là sự khám phá tự nhiên của người xưa. Người nguyên thủy cổ đại với khả năng tư duy hạn chế, không thể lý giải được các hiện tượng tự nhiên nên đã giải thích mọi thứ bằng cách quy chiếu hoạt động của thế giới tâm linh để hình thành thế giới bên ngoài. Tự nhiên trong trí tưởng tượng của họ đều là do các vị thần tạo ra (thần bầu trời, thần mưa, thần gió, thần sét, thần biển..) Vì vậy, thần thoại đều là chức năng nhận thức và là kho tàng tri thức của con người trong hình thái xã hội cộng đồng nguyên thủy. Họ nhìn thấy một thực tế khách quan và  trả lời – mặc dù không chính xác – các câu hỏi: Tại sao? Thế nào? của hiện thực  khách quan.

3. Một số đặc trưng thể loại cơ bản của thần thoại: 

Tính nguyên hợp:

 Đây là đặc điểm nổi bật nhất của truyện thần thoại vì loại truyện này vừa có tính văn học, vừa có tính văn hoá. Thần thoại là một khoa học cổ xưa được tạo ra để giải thích thế giới. Nó cũng là một tôn giáo nguyên thủy phản ánh sự tôn thờ tự nhiên của người cổ đại. Ngoài ra, thần thoại còn chứa đựng các yếu tố  triết học, lịch sử, pháp luật, v.v.

Chức năng cơ bản:

– Chức năng nhận thức:

Thể hiện qua hai mặt: nhận thức về cái đang có, cái đang xảy ra và nhận thức  về nguồn gốc,  như nguồn gốc của vũ trụ, con người, muôn loài… Nói cách khác, nhận thức của họ là hai mặt hiện thực khách quan và suy diễn căn nguyên sự vật, sự việc.

– Chức năng sinh hoạt thực hành:

Truyện thần thoại luôn gắn liền với các nghi lễ, tín ngưỡng thờ cúng mang màu sắc tôn giáo, ma thuật, pháp thuật, v.v. Nó được coi là hình thức tồn tại, ra đời và lưu truyền của thể loại truyện này.

– Chức năng thẩm mỹ:

Thần thoại thể hiện qua nhận thức và khát vọng chinh phục thiên nhiên thể hiện qua trí tưởng tượng của con người. Từ đó con người sáng tạo ra những hình tượng nghệ thuật có tính thẩm mỹ cao.

4. Phân loại thần thoại:

Theo ông Đỗ Bình Trị – người nghiên cứu  lịch sử văn học dân gian Việt Nam, thần thoại được chia thành hai nhóm: thần thoại suy nguyên và thần thoại sáng tạo.

Trong đó, thần thoại suy nguyên là cách  người nguyên thủy giải thích nguồn gốc của một số sự vật, hiện tượng tự nhiên và xã hội như bão lũ, động đất, sóng thần, dịch bệnh, thú dự v.v. với thiên nhiên, từ đó làm nổi bật lên những phẩm chất tốt đẹp cao quý của con người.

Một thể loại sáng tạo thần thoại với nội dung “anh hùng văn hóa”. Họ là những người đã thực hiện những chiến công, có sức mạnh và điều kỳ diệu được thần thánh hóa để giúp các bộ lạc và làng mạc có cuộc sống tốt đẹp hơn. Nó thể hiện ước mơ, mong ước của con người về một cuộc sống đầy đủ, hạnh phúc.

5. Một số tác phẩm thần thoại Việt Nam hay nhất:

Sự tích con rồng cháu tiên:

Xưa, ở miền đất Lạc Việt có một vị thần thuộc nòi Rồng, tên là Lạc Long Quân. Trong một lần lên cạn giúp dân diệt trừ yêu quái, Lạc Long Quân đã gặp và kết duyên cùng nàng Âu Cơ vốn thuộc dòng họ Thần Nông, sống ở vùng núi cao phương Bắc. Sau đó Âu Cơ có mang và đẻ ra cái bọc một trăm trứng. Sau đó, bọc trứng nở ra một trăm người con. Vì Lạc Long Quân không quen sống trên cạn nên hai người đã chia nhau người lên rừng, kẻ xuống biển, mỗi người mang năm mươi người con.

Người con trưởng theo Âu Cơ, được lên lên làm vua, xưng là Hùng Vương, đóng đô ở đất Phong Châu, đặt tên nước là Văn Lang. Khi vua cha chết thì truyền ngôi cho con trưởng, từ đó về sau, cứ cha truyền con nối đến mười tám đời, đều lấy hiệu là Hùng Vương.

Thần trụ trời:

 Thuở ấy, khi chưa có thế gian cũng như muôn vật và loài người, có một vị thần với ngoại hình và sức mạnh phi thường xuất hiện. Thần ngẩng đầu đội trời lên, tự mình đào đất, đập đá tạo thành một cái cột chống trời. Công việc cứ tiếp diễn như vậy, chẳng bao lâu trời và đất đã được phân đôi. Khi trời đã cao và khô, thần đã phá cột đi và lấy đất đá ném tung khắp nơi biến thành những hòn núi, hòn đảo, dải đồi cao, biển rộng. Vì vậy, ngày nay, mặt đất không được bằng phẳng. Vị thần ấy sau này được gọi là Trời hay Ngọc Hoàng giữ chức trông coi mọi việc trên trời, dưới đất. Từ đó, các vị thần khác như thần Sao, thần Sông, thần Biển cùng tiếp nối công việc còn dở dang để hoàn thiện thế gian này. 

Nữ thần lúa:

Nữ thần Lúa là con gái Ngọc hoàng, nàng là một cô gái xinh đẹp, dáng người ẻo lả và có tính tình hay hờn dỗi. Sau những trận lũ lụt ghê gớm xảy ra, sinh linh cây cỏ đều bị diệt hết, trời bèn cho những người còn sống sót sinh con để cái trên mặt đất và sai Nữ thần Lúa xuống trần gian để nuôi sống con người. Khi giáng trần, nàng đã làm phép cho những hạt giống gieo xuống đất nảy mầm, mọc thành cây, kết bông mấy hạt. Lúa chín tự về nhà không cần phải gặt và không phải phơi gì cả. Cần ăn, cứ ngắt bông bỏ vào nồi là lúa sẽ thành cơm. Trong một lần dẫn các bông lúa vào sân, Nữ thần Lúa bị một cô gái phang chổi vào đầu, nên nàng giận dỗi. Từ đó, nhất định không cho lúa bò về, và lúa cũng không tự biến thành cơm nữa, người trần gian phải tự làm hết tất cả, và sự hờn dỗi lên đến đỉnh điểm là Nữ thần cấm bông lúa nảy nở. Vì thế sau này mỗi lần gặt xong là người trần gian phải làm lễ cúng cơm mới hay còn gọi là cúng hồn Lúa. Sự tích cây Lúa là truyện thần thoại Việt Nam, ngoài việc lí giải về sự ra đời của cây Lúa, câu chuyện còn giải thích phong tục cúng nữ thần Lúa ở một số nơi.