Soạn bài Nghĩa tường minh và hàm ý (Ngữ văn 9 tập 2)

1. Các phân biệt giữa nghĩa tường minh và nghĩa hàm ý:

Đọc đoạn văn và trả lời câu hỏi (Sách giáo khoa Ngữ Văn lớp 9, tr. 75, Tập 2): 

– Trời ơi, chỉ còn có năm phút!

Chính là anh thanh niên giật mình nói to, giọng cười nhưng đầy tiếc rẻ/ Anh chạy ra phía sau nhà, rồi trở vào liền, tay cầm một cái làm. Nhà họa sĩ tặc lưỡi đứng dậy. Cô gái cũng đứng lên, đặt lại chiếc ghế, thong thả đi đến chỗ bác già.

– Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!

Anh thanh niên vừa vào, kêu lên. Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái. Cô kĩ sư mặt đỏ ửng, nhân lại chiếc khăn và quay vội đi.

(Lặng lẽ Sa Pa, Nguyễn Thành Long)

Câu hỏi 1: Bạn có hiểu được câu nói “Trời ơi, chỉ còn năm phút nữa thôi!”, chàng trai trẻ có ý gì? Tại sao anh thanh niên không nói thẳng với nghệ sĩ và cô gái?  

Câu hỏi 2: Câu nói thứ hai của chàng trai có ẩn ý gì không?  

Trả lời chi tiết: 

+ Từ câu “Trời ơi, chỉ còn năm phút thôi”, chúng ta hiểu chàng trai muốn nói thêm rằng “thời gian còn lại quá ít”. Anh không dùng lời nói này để che giấu sự “tiếc nuối” khi phải nói lời chia tay với hai người xa lạ. 

+ Câu  thứ hai không có ẩn ý gì.

2. Bài tập rèn luyện:

– Câu hỏi 1. (trang 75 SGK Ngữ văn lớp 9, Tập 2): 

Đọc lại đoạn trích ở Phần I và cho biết: 

a) Câu nào thể hiện người nghệ sĩ không muốn từ biệt chàng trai? Những từ nào giúp bạn hiểu điều này? 

b) Tìm những từ ở câu cuối đoạn văn miêu tả thái độ của cô gái. Thái độ này giúp bạn đoán được điều gì có liên quan đến chiếc khăn tay? 

Trả lời chi tiết: 

a) Câu “Người nghệ sĩ chặc lưỡi đứng dậy”. Điều này cho thấy người nghệ sĩ không hề muốn chia tay chàng trai trẻ. Đó là một cách dùng “hình ảnh” để diễn đạt ý tưởng bằng ngôn ngữ đầy tính nghệ thuật. 

b) Trong câu cuối cùng của đoạn văn, những từ mô tả thái độ của cô gái với chiếc khăn là: 

+ mặt đỏ bừng (xấu hổ); 

+ nhặt khăn lên (không thể tránh khỏi); 

+ nhanh chóng quay  đi (quá bối rối). 

Trong những bức ảnh này, có thể thấy cô gái đang bối rối và lúng túng vì xấu hổ. Cô bối rối vì  định kín đáo để  lại chiếc khăn cho chàng trai làm kỷ niệm nhưng chàng trai thật thà tưởng cô quên nên đã gọi cô kỹ sư trả lại.  

– Câu hỏi 2 (trang 75 SGK Ngữ văn lớp 9 Tập 2): 

Hãy cho biết nghĩa của câu in đậm ở đoạn trích sau

Bác lái xe dắt anh ta lại chỗ nhà hội họa và cô gái:

– Đây, tôi xin giới thiệu với anh một họa sĩ lão thành nhé. Và cô đây là kĩ sư nông nghiệp. Anh đưa khách về nhà đi. Tuổi già cần nước chè: ở Lào Cai đi sớm quá. Anh hãy đưa ra cái món chè pha nước mưa thơm như nước hoa Yên Sơn của nhà anh.

(Lặng lẽ Sa Pa, Nguyễn Thành Long)

Trả lời chi tiết: 

Câu trên là một câu có ý nghĩa và có thể hiểu được: Lão họa sĩ  thích uống trà, nhưng sáng sớm đã đi nên không kịp uống. Anh thanh niên về nhà chuẩn bị đón khách và pha trà mời bác họa sĩ cùng cô kĩ sư.

– Câu hỏi 3 (trang 75 SGK Văn 9 Tập 2): 

Hãy tìm câu chứa hàm ý trong đoạn trích sau và cho biết ý nghĩa của nó là gì. 

Mẹ nó đâm nổi giận quơ đũa bếp dọa đánh, nó phải gọi lại nhưng lại nói trổng:

– Vô ăn cơm!

Anh Sáu vẫn ngồi im, giả vờ không nghe, chờ nó gọi ‘Ba vô ăn cơm’. Con bé cứ đứng trong bếp nói vọng ra:

– Cơm chín rồi!

Anh cũng không quay lại.

(Chiếc lược ngà, Nguyễn Quang Sáng)

Trả lời chi tiết: 

Câu ‘Cơm chín rồi!’ chứa hàm ý → là “vào và ăn!”. 

– Câu hỏi 4 (trang 75 SGK Ngữ văn lớp 9 Tập 2): 

Hãy đọc các đoạn trích sau  (trích truyện ngắn ‘Làng’ của nhà văn Kim Lân) và cho biết những câu in đậm có phải là câu có hàm ý hay không. Tại sao?  

a. Có người hỏi:

– Sao bảo làng Chợ Dầu tinh thần lắm cơ mà?

– Ấy thế mà bây giờ đổ đốn ra thế đấy!

Ông Hai trả tiền nước, đứng dậy, chèm chẹp miệng, cười nhạt một tiếng, vươn vai nói to:

– Hà, nắng gớm, về nào …

Ông lão vờ vờ đứng lảng ra chỗ khác, rồi đi thẳng, rồi đi thẳng. Tiếng cười nói xôn xao của đám người mới tản cư lên ấy vẫn dõi theo.

b. – Này, thầy nó ạ.

Ông Hai nằm rũ ra ở trên giường không nói gì.

– Thầy nó ngủ rồi à?

– Gì?

Ông lão khẽ nhúc nhích.

– Tôi thấy người ta đồn …

Ông lão gắt lên:

– Biết rồi!

Bà hai nín bặt. Gian nhà lặng đi, hiu hăt

Trả lời chi tiết: 

+ Những câu in đậm  không có nghĩa. Câu in đậm đầu tiên là câu  lảng tránh (nói  chuyện khác để tránh chủ đề  đang nói, hay còn gọi là đánh trống lảng ). 

 – Câu thứ hai in đậm  là câu chưa hoàn chỉnh.

3. Một số ví dụ về nghĩa tường minh:

Nghĩa tường minh là nghĩa của một từ hoặc cụm từ được xác định rõ ràng bằng cách sử dụng các từ khác có nghĩa tương đương hoặc gần tương đương. Nghĩa tường minh thường được sử dụng trong các bài từ điển, giải nghĩa thuật ngữ hoặc giúp người đọc hiểu được ý nghĩa của một từ mới. Một số ví dụ về nghĩa tường minh trong tiếng Việt là:

– Bánh mì: một loại thức ăn được làm từ bột mì trộn với nước, men và muối, sau đó nướng trong lò.

– Điện thoại: một thiết bị giao tiếp cho phép hai hoặc nhiều người nói chuyện với nhau qua một khoảng cách xa bằng cách chuyển đổi âm thanh thành tín hiệu điện và ngược lại.

– Thủ đô: thành phố lớn nhất và quan trọng nhất của một quốc gia, thường là nơi đặt trụ sở của chính phủ và các cơ quan hành chính.

– Thủy triều: hiện tượng biển dâng lên và xuống do ảnh hưởng của lực hấp dẫn của Mặt Trăng và Mặt Trời.

– Điện thoại thông minh: thiết bị di động có thể thực hiện các chức năng như gọi điện, nhắn tin, truy cập internet, chụp ảnh, chơi game và nhiều ứng dụng khác.

– Tự do: quyền và khả năng của một cá nhân hoặc một nhóm để làm những gì mình muốn mà không bị hạn chế bởi luật pháp hoặc quyền lực của người khác.

4. Một số ví dụ về nghĩa hàm ý:

Nghĩa hàm ý là nghĩa mà người nói muốn truyền đạt cho người nghe hiểu, nhưng không nói ra một cách rõ ràng. Nghĩa hàm ý thường dựa trên ngữ cảnh, tình huống, hoặc quan hệ giữa người nói và người nghe. Nghĩa hàm ý có thể được biểu hiện bằng nhiều cách, chẳng hạn như:

– Sử dụng từ có nhiều nghĩa để tạo ra sự đa nghĩa hoặc chơi chữ. Ví dụ: “Anh ấy là một người rất sáng tạo, đặc biệt là trong việc tìm cách trốn việc.” Ở đây, từ “sáng tạo” có nghĩa hàm ý là “lười biếng” hoặc “không trung thực”.

– Sử dụng từ phủ định để nhấn mạnh sự khẳng định. Ví dụ: “Tôi không phải là fan của anh ấy, nhưng anh ấy thật là tài năng.” Ở đây, từ “không” có nghĩa hàm ý là “thực ra là” hoặc “ngược lại”.

– Sử dụng câu hỏi để diễn đạt ý kiến, lời khuyên, hoặc yêu cầu. Ví dụ: “Bạn có thể giúp tôi cái này được không?” Ở đây, câu hỏi có nghĩa hàm ý là “xin vui lòng giúp tôi cái này”.

– Sử dụng cách nói gián tiếp để lịch sự, tránh xúc phạm, hoặc che giấu sự thật. Ví dụ: “Anh ấy đã ra đi một cách yên bình.” Ở đây, cách nói gián tiếp có nghĩa hàm ý là “anh ấy đã chết”.

– Khi người nói nói “Có ai đó ở đây rất thích hát”, nghĩa hàm ý là người nói muốn người hát im lặng hoặc giảm âm lượng.

– Khi người nói nói “Anh ấy là một người bạn tốt của tôi”, nghĩa hàm ý là anh ấy có những phẩm chất tốt của một người bạn, như trung thành, quan tâm, hỗ trợ, v.v.

– Khi người nói nói “Tôi đã gặp một vị khách rất đặc biệt hôm qua”, nghĩa hàm ý là vị khách đó có thể là một người nổi tiếng, một người quan trọng, hoặc một người có ảnh hưởng đến cuộc sống của người nói.

5. Một số bài tập về nghĩa tường minh và nghĩa hàm ý và lời giải:

Bài 1: Cho câu sau: “Anh ấy đã chết vì một cơn đau tim”. Hãy xác định nghĩa tường minh và nghĩa hàm ý của câu.

Lời giải: Nghĩa tường minh của câu là anh ấy không còn sống do tim ngừng hoạt động. Nghĩa hàm ý của câu có thể là:

– Anh ấy có thể bị căng thẳng, lo lắng hoặc áp lực quá mức.

– Anh ấy có thể không chăm sóc sức khỏe tốt, không kiểm tra tim định kỳ hoặc không tuân thủ điều trị.

– Anh ấy có thể để lại những người thân yêu, bạn bè hoặc đồng nghiệp trong sự tiếc thương và buồn bã.

Bài 2: Cho câu sau: “Cô ấy đã khóc khi nhận được tin nhắn từ anh ấy”. Hãy xác định nghĩa tường minh và nghĩa hàm ý của câu.

Lời giải: Nghĩa tường minh của câu là cô ấy đã rơi nước mắt khi đọc được nội dung tin nhắn từ anh ấy. Nghĩa hàm ý của câu có thể là:

– Cô ấy có tình cảm với anh ấy, nhưng anh ấy đã chia tay, phản bội hoặc làm tổn thương cô ấy.

– Cô ấy đã mong đợi một tin nhắn từ anh ấy lâu rồi, nhưng anh ấy đã im lặng, bỏ rơi hoặc quên mất cô ấy.

– Cô ấy đã nhận được một tin nhắn tốt từ anh ấy, như anh ấy đã thành công, hạnh phúc hoặc yêu cô ấy.