Tội cố ý làm trái quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ

1. Khái quát về Tội cố ý làm trái quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ:

1.1. Tội cố ý làm trái quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ là gì?

Trong những năm qua, Việt Nam thường xuyên phải đối mặt với thiên tai, dịch bệnh, hỏa hoạn và nhiều sự kiện bất khả kháng khác làm phát sinh nhu cầu lớn về hỗ trợ cứu trợ nhân đạo. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy vẫn còn xảy ra những vụ việc tiêu cực trong quá trình phân phối tiền, hàng cứu trợ như: Lợi dụng chức vụ để trục lợi cá nhân, phân phát sai đối tượng và chiếm đoạt hoặc làm thất thoát hàng hóa, tiền bạc.

Có thể đưa ra khái niệm về Tội cố ý làm trái quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ như sau:

“Tội cố ý làm trái quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ là hành vi của người có chức vụ, quyền hạn, lợi dụng vị trí được giao mà cố ý vi phạm các quy định pháp luật trong việc quản lý, phân phối tiền hoặc hàng cứu trợ, gây ra hậu quả thiệt hại hoặc thất thoát nguồn cứu trợ. Đây là tội phạm được quy định trong Bộ luật Hình sự, thể hiện sự nguy hiểm cho xã hội vì đã xâm hại trực tiếp đến chế độ quản lý tài sản cứu trợ của Nhà nước và quyền lợi chính đáng của những người dân cần được hỗ trợ khẩn cấp.”

1.2. Ý nghĩa của Tội cố ý làm trái quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ trong pháp luật hình sự:

Việc quy định tội danh này trong Bộ luật Hình sự năm 2015 có nhiều ý nghĩa quan trọng.

• Thứ nhất, quy định này bảo vệ tính công bằng, minh bạch và nhân đạo trong hoạt động cứu trợ, bảo đảm tiền và hàng cứu trợ được phân phối đúng đối tượng, kịp thời, hiệu quả.
• Thứ hai, quy định này góp phần ngăn chặn và răn đe và xử lý nghiêm những hành vi lợi dụng thiên tai, dịch bệnh để trục lợi’ qua đó giữ vững kỷ cương pháp luật và củng cố niềm tin của nhân dân vào chính sách của Nhà nước.
• Thứ ba, tội danh này còn có ý nghĩa giáo dục và phòng ngừa chung, nhấn mạnh rằng cứu trợ nhân đạo là hoạt động đặc biệt và không thể bị lợi dụng vì lợi ích cá nhân trong bất kì hoàn cảnh nào; từ đó khẳng định trách nhiệm xã hội và đạo đức công vụ của đội ngũ cán bộ, tổ chức tham gia hoạt động cứu trợ.

1.3. Cơ sở pháp lý của Tội cố ý làm trái quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ:

Tội cố ý làm trái quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ hiện nay đang được quy định tại Điều 231 Bộ luật Hình sự 2015 như sau:

“1. Người nào lợi dụng chức vụ, quyền hạn cố ý làm trái những quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ gây thiệt hại hoặc thất thoát tiền, hàng cứu trợ từ 100.000.000 đồng đến dưới 300.000.000 đồng, thì bị phạt cảnh cáo, phạt tiền từ 50.000.000 đồng đến 200.000.000 đồng hoặc phạt cải tạo không giam giữ đến 02 năm.

2. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tiền từ 200.000.000 đồng đến 1.000.000.000 đồng hoặc phạt tù từ 01 năm đến 05 năm:

a) Có tổ chức;

b) Phạm tội 02 lần trở lên;

c) Gây thiệt hại hoặc thất thoát tiền, hàng cứu trợ 300.000.000 đồng trở lên;

d) Gây ảnh hưởng xấu về an ninh, trật tự, an toàn xã hội.

3. Người phạm tội còn có thể bị cấm đảm nhiệm chức vụ nhất định từ 01 năm đến 05 năm.”

Như vậy: Tội cố ý làm trái những quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ là hành vi của người có chức vụ, quyền hạn đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn được giao để phân phối tiền hàng cứu trợ không đúng với quy định của nhà nước. Trong đó, hàng cứu trợ là các sản phẩm hàng hóa bao gồm: Các loại thực phẩm, nước uống, quần áo, hàng gia dụng, thuốc chữa bệnh, sách vở, các loại vật tư phục vụ sản xuất, sửa chữa, xây dựng các công trình phúc lợi xã hội, sửa chữa, khôi phục nhà cửa của nhân dân bị hư hại do thiên tai. Tùy thuộc vào hành vi vi phạm và mức độ hậu quả xảy ra trên thực tế để áp dụng khung hình phạt thích đáng đối với loại tội danh này.

2. Cấu thành Tội cố ý làm trái quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ:

2.1. Khách thể:

Tội cố ý làm trái quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ xâm phạm trực tiếp đến: Trật tự quản lý kinh tế. Cụ thể là các quy định của Nhà nước về quản lý tiền và hàng cứu trợ.

Tiền và hàng cứu trợ là các nguồn lực vật chất, tài chính được Nhà nước, tổ chức xã hội, tổ chức từ thiện, cá nhân trong và ngoài nước huy động đóng góp để hỗ trợ kịp thời cho những người dân, cộng đồng hoặc vùng lãnh thổ đang gặp khó khăn do thiên tai, dịch bệnh, hỏa hoạn, tai nạn hoặc các sự kiện bất khả kháng khác. 

Tiền cứu trợ thường bao gồm: Khoản tiền mặt, tiền chuyển khoản hoặc nguồn kinh phí được quyên góp, phân bổ trực tiếp. Và hàng cứu trợ có thể là lương thực, thực phẩm, thuốc men, quần áo, vật dụng sinh hoạt, thiết bị y tế hoặc các phương tiện cần thiết khác nhằm giúp người dân khắc phục khó khăn, ổn định cuộc sống.

Đối tượng tác động của tội phạm là: Nội dung các quy định của Nhà nước về phân phối tiền, hàng cứu trợ (có thể kể đến như: lương thực, thực phẩm, nhu yếu phẩm, thuốc chữa bệnh, lều, bạt, thuyền bè, vật tư khác…).

2.2. Mặt khách quan:

a. Hành vi:

Tội cố ý làm trái quy định về phân phối tiền và hàng cứu trợ chỉ có một hành vi khách quan duy nhất là: Làm trái quy định về phân phối nhưng với nhiều phương thức khác nhau, cụ thể như:

• Không phân phối hoặc phân phối không đúng đối tượng (người mà theo quy định được phân phối nhưng không được phân phối, người mà theo quy định không được phân phối lại được phân phối);
• Phân phối không đúng số tiền hoặc số hàng cứu trợ (phân phối thiếu hoặc thừa số tiền hoặc hàng cứu trợ).

Lợi dụng chức vụ, quyền hạn là trường hợp người phạm tội có chức vụ, quyền hạn và đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn của mình để vi phạm quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ.

Đồng thời, khoản 3 Điều 13 Nghị định 93/2021/NĐ-CP có quy định về vấn đề tổ chức phân phối tiền, hàng cứu trợ. Các tổ chức, cơ quan, đơn vị tiếp nhận, phân phối tiền đóng góp tự nguyện hỗ trợ khắc phục khó khăn do thiên tai, dịch bệnh, sự cố có trách nhiệm phản ánh việc tiếp nhận, phân phối vào báo cáo tài chính của tổ chức, cơ quan, đơn vị theo quy định hiện hành.

• Cơ quan Nhà nước, đơn vị sự nghiệp công lập, đơn vị lực lượng vũ trang trực tiếp sử dụng nguồn đóng góp tự nguyện cho chính cơ quan, đơn vị đó thì báo cáo cấp có thẩm quyền để bổ sung dự toán và tổng hợp vào ngân sách nhà nước theo quy định hiện hành của pháp luật về ngân sách nhà nước;
• Các doanh nghiệp, hợp tác xã và tổ chức khác có tư cách pháp nhân, thực hiện quản lý tài chính các khoản đóng góp tự nguyện vận động được theo quy định tại Nghị định 93/2021/NĐ-CP và quy định của pháp luật có liên quan.

Theo đó, việc phân phối tiền và hàng cứu trợ phải diễn ra kịp thời, nhanh chóng đảm bảo hỗ trợ nhân dân gặp khó khăn vì thiên tai, hỏa hoạn, dịch bệnh đúng người đúng thời điểm. Theo đó, khoản khoản 2 Điều 13 Nghị định 93/2021/NĐ-CP cũng quy định: Chậm nhất 30 ngày sau khi kết thúc cuộc vận động, Ban Vận động cấp tỉnh báo cáo Ban Vận động Trung ương để tổng hợp, lập báo cáo về kết quả vận động, tiếp nhận, phân phối, sử dụng tiền, hiện vật và số tiền, hiện vật còn dư (nếu có), gửi Thủ tướng Chính phủ, đồng gửi Bộ Tài chính và các bộ, cơ quan liên quan. Ban Vận động cấp xã, huyện, tỉnh báo cáo với Ủy ban nhân dân cùng cấp, đồng thời gửi cơ quan tài chính cùng cấp. Các tổ chức, cơ quan, đơn vị thực hiện vận động, tiếp nhận, phân phối nguồn đóng góp để thực hiện các hoạt động xã hội, từ thiện có tổ chức bộ máy độc lập đều phải mở sổ kế toán ghi chép, hạch toán kế toán các nghiệp vụ kinh tế phát sinh, lập báo cáo tài chính đầy đủ, minh bạch.

b. Hậu quả:

Hậu quả là dấu hiệu bắt buộc trong cấu thành tội phạm của Tội cố ý làm trái quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ. Người phạm tội chỉ bị truy cứu trách nhiệm hình sự khi hậu quả vi phạm quy định phân phối tiền, hàng cứu trợ gây thiệt hại hoặc thất thoát tiền, hàng cứu trợ từ 100.000.000 đồng trở lên (khoản 1 Điều 231 Bộ luật Hình sự 2015).

Hậu quả của tội phạm gây ảnh hưởng xấu về an ninh, trật tự, an toàn xã hội thể hiện qua mối quan hệ nhân quả giữa hành vi phạm tội cố ý làm trái những quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ với các mặt công tác khác của an ninh, trật tự, an toàn xã hội như: ảnh hưởng của chúng tới trật tự công cộng, tới tình hình tội phạm khác, tới trật tự an toàn giao thông, sự phát triển và gia tăng tiêu cực của các loại hình tệ nạn xã hội…

Ngoài hành vi khách quan và hậu quả nêu trên, đối với Tội cố ý làm trái những quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ còn dấu hiệu khách quan khác như: Quy định về việc phân phối. Những quy định này không nhất thiết phải là những quy định của Nhà nước mà có thể chỉ là những quy định của cơ quan và tổ chức, thậm chí của một doanh nghiệp tư nhân trong trường hợp doanh nghiệp đó bỏ tiền ra để tổ chức cứu trợ và làm từ thiện.

2.3. Mặt chủ quan:

Tội cố ý làm trái quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ được thực hiện với lỗi cố ý. Bao gồm:

• Lỗi cố ý trực tiếp: Người phạm tội cố ý làm trái những quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ, nhận thức rõ hành vi phân phối tiền, hàng cứu trợ của mình là trái pháp quy định về phân phối hàng cứu trợ, gây ra hậu quả nghiêm trọng và mong muốn cho hậu quả xảy ra
• Lỗi cố ý gián tiếp: Người phạm tội cố ý làm trái những quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ, nhận thức rõ hành vi phân phối tiền, hàng cứu trợ của mình là trái pháp quy định về phân phối hàng cứu trợ, gây ra hậu quả nghiêm trọng tuy không mong muốn nhưng bỏ mặc cho hậu quả xảy ra.

Động cơ của người phạm tội không phải là dấu hiệu bắt buộc trong cấu thành tội phạm của Tội cố ý làm trái quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ. Người phạm tội cố ý làm trái những quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ có thể có nhiều dộng cơ khác nhau như: vì thành tích cá nhân, đơn vị mình hoặc vì vụ lợi hoặc động cơ cá nhân khác.

2.4. Chủ thể:

Chủ thể của Tội cố ý làm trái quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ là chủ thể đặc biệt. Chỉ những người có chức vụ, quyền hạn mới có thể trở thành chủ thể của tội phạm này. Những người khác cũng có thể trở thành chủ thể của tội phạm này nhưng họ chỉ là đồng phạm trong trường hợp vụ án có đồng phạm. Trong đó:

• Người có chức vụ: Là người do bổ nhiệm, do bầu cử, do hợp đồng hoặc do một hình thức khác, có hưởng lương hoặc không hưởng lương, được giao thực hiện một nhiệm vụ nhất định và có quyền hạn nhất định trong khi thực hiện công vụ, nhiệm vụ.
• Người có quyền hạn: Là người có hoặc không có chức vụ nhưng được giao cho quyền hạn nhất định về lĩnh vực đó.

Lưu ý: Người có chức vụ, quyền hạn phải là người có trách nhiệm trong việc phân phối tiền, hàng cứu trợ, nếu họ không có trách nhiệm trong việc phân phối tiền, hàng cứu trợ thì cũng không thể là chủ thể của tội này được. Đây là điều kiện cần và đủ để một người có thể trở thành chủ thể của tội cố ý làm trái quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ.

3. Khung hình phạt của Tội cố ý làm trái quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ:

Tội cố ý làm trái quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ theo ĐIều 231 Bộ luật Hình sự 2015 quy định những khung hình phạt như sau:

• Khung 1: Phạt cảnh cáo, phạt tiền từ 50.000.000 đồng đến 200.000.000 đồng hoặc phạt cải tạo không giam giữ đến 02 năm.
• Khung 2: Phạt tiền từ 200.000.000 đồng đến 1.000.000.000 đồng hoặc phạt tù từ 01 năm đến 05 năm.
• Hình phạt bổ sung: Người phạm tội còn có thể bị cấm đảm nhiệm chức vụ nhất định từ 01 năm đến 05 năm.

4. Các tình tiết định khung tăng nặng theo Điều 231 Bộ luật Hình sự 2015:

Các tình tiết định khung hình phạt tăng nặng của Tội cố ý làm trái quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ được quy định tại khoản 2 Điều 231 Bộ luật Hình sự 2015 như sau:

• Có tổ chức theo điểm a khoản 2 Điều 231 Bộ luật Hình sự 2015:

Phạm tội có tổ chức là trường hợp nhiều người cùng tham gia với sự bàn bạc, phân công vai trò rõ ràng và thống nhất kế hoạch nhằm thực hiện hành vi trái pháp luật. Đây là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự vì thể hiện tính chất chuyên nghiệp, có sự chuẩn bị kỹ lưỡng, khiến hành vi phạm tội tinh vi, khó phát hiện và gây ra nhiều hậu quả nghiêm trọng hơn. Trong bối cảnh phân phối tiền, hàng cứu trợ – vốn có ý nghĩa nhân đạo và khẩn cấp – hành vi phạm tội có tổ chức không chỉ xâm hại đến tài sản cứu trợ mà còn làm mất niềm tin của xã hội, gây bức xúc dư luận.

• Phạm tội 02 lần trở lên theo điểm b khoản 2 Điều 231 Bộ luật Hình sự 2015:

Khi người phạm tội đã nhiều lần lợi dụng chức vụ, quyền hạn để cố ý làm trái trong việc phân phối tiền, hàng cứu trợ thì mức độ nguy hiểm cao hơn rất nhiều. Hành vi tái diễn cho thấy sự coi thường pháp luật, cố ý vi phạm nhiều lần và không có sự ăn năn hối cải. Mỗi lần vi phạm đều có thể gây ra hậu quả cho người dân đang trong tình cảnh khó khăn cần cứu trợ, do đó pháp luật buộc phải xử lý nghiêm khắc hơn đối với tình tiết tăng nặng này.

• Gây thiệt hại hoặc thất thoát tiền, hàng cứu trợ 300.000.000 đồng trở lên theo điểm c khoản 2 Điều 231 Bộ luật Hình sự 2015:

Đây là tình tiết tăng nặng thể hiện hậu quả vật chất lớn. Tiền và hàng cứu trợ vốn dành cho những người dân gặp thiên tai, dịch bệnh, hỏa hoạn… nhưng bị chiếm đoạt, phân phối sai quy định với giá trị từ 300 triệu đồng trở lên sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi thiết thực của rất nhiều người. Hậu quả này không chỉ gây thiệt hại về vật chất mà còn cản trở công tác cứu trợ, từ đó làm gia tăng khó khăn cho cộng đồng trong tình huống cấp bách. Vì vậy, pháp luật quy định đây là một trong những tình tiết tăng nặng khung hình phạt của Tội cố ý làm trái quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ để răn đe, trừng trị nghiêm minh hành vi vi phạm.

• Gây ảnh hưởng xấu về an ninh, trật tự, an toàn xã hội theo điểm d khoản 2 Điều 231 Bộ luật Hình sự 2015:

Trong nhiều trường hợp, hành vi cố ý làm trái trong phân phối hàng cứu trợ không chỉ gây thiệt hại về vật chất mà còn làm phát sinh những bất ổn xã hội. Khi người dân trong vùng thiên tai, dịch bệnh không nhận được cứu trợ kịp thời hoặc phát hiện sự gian dối trong phân phối thì có thể dẫn đến việc mất niềm tin vào chính quyền, gây tụ tập đông người hoặc tình trạng khiếu kiện kéo dài. Đây là tình tiết đặc biệt nghiêm trọng trong quá trình xác định hình phạt của Tội cố ý làm trái quy định về phân phối tiền, hàng cứu trợ vì nó ảnh hưởng trực tiếp đến an ninh trật tự xã hội, làm suy giảm uy tín của Nhà nước và tác động tiêu cực đến sự ổn định chính trị.

5. Phân biệt với Tội lạm dụng chức vụ, quyền hạn chiếm đoạt tài sản:

6. Một số biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả phân phối tiền và hàng cứu trợ:

6.1. Hoàn thiện khung pháp luật và quy định về cứu trợ:

Để bảo đảm công bằng, minh bạch trong phân phối tiền và hàng cứu trợ, cần tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan. Các quy định về quản lý, phân phối cứu trợ phải cụ thể, rõ ràng và có cơ chế giám sát chặt chẽ từ khâu tiếp nhận, lưu trữ, vận chuyển đến khâu phân phối cuối cùng. Đồng thời cần bổ sung chế tài mạnh mẽ hơn đối với các hành vi lợi dụng chức vụ, quyền hạn hoặc gian dối trong công tác cứu trợ. Điều này vừa nâng cao tính răn đe vừa tạo hành lang pháp lý đầy đủ để các cơ quan, tổ chức thực hiện nhiệm vụ hiệu quả.

6.2. Tăng cường cơ chế giám sát, kiểm tra hoặc thanh tra:

Một trong những giải pháp quan trọng là xây dựng cơ chế giám sát đa tầng với sự tham gia của cơ quan thanh tra nhà nước, cơ quan kiểm toán, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức xã hội khác. Cần tiến hành kiểm tra thường xuyên và cả kiểm tra đột xuất đối với các hoạt động liên quan đến tiếp nhận, quản lý và phân phối tiền/hàng cứu trợ. Việc công khai kết quả thanh tra, kiểm tra sẽ góp phần hạn chế tình trạng tiêu cực; đồng thời củng cố niềm tin của nhân dân vào sự minh bạch của quá trình cứu trợ.

6.3. Ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý và phân phối cứu trợ:

Trong bối cảnh chuyển đổi số thì việc ứng dụng công nghệ thông tin vào hoạt động cứu trợ là cần thiết. Hệ thống quản lý điện tử có thể theo dõi quá trình tiếp nhận, vận chuyển, tồn kho và phân phối tiền, hàng cứu trợ một cách công khai minh bạch. Việc triển khai cổng thông tin hoặc ứng dụng di động cho phép người dân giám sát, tra cứu thông tin phân bổ cũng giúp ngăn ngừa gian lận và giảm thiểu nguy cơ thất thoát.

6.4. Nâng cao trách nhiệm và đạo đức công vụ của cán bộ tham gia cứu trợ:

Cán bộ, công chức, viên chức trực tiếp tham gia vào công tác cứu trợ cần được đào tạo về đạo đức nghề nghiệp, kỹ năng quản lý và tinh thần trách nhiệm xã hội. Việc thực hiện nghiêm quy định về kê khai tài sản, kiểm soát xung đột lợi ích cùng với chế độ khen thưởng, kỷ luật minh bạch sẽ giúp nâng cao ý thức chấp hành pháp luật; từ đó hạn chế tình trạng lạm dụng chức vụ, quyền hạn để trục lợi từ hoạt động cứu trợ.

Ngoài ra, cộng đồng dân cư, các tổ chức đoàn thể và báo chí là lực lượng quan trọng trong việc giám sát quá trình phân phối cứu trợ. Khi người dân có quyền tiếp cận thông tin và phản ánh kịp thời các hành vi sai phạm, cơ quan chức năng sẽ có thêm kênh phát hiện và xử lý vi phạm nhanh chóng. Đồng thời, báo chí cũng góp phần công khai minh bạch và tạo sức ép dư luận để ngăn chặn những hành vi tiêu cực, bảo đảm tiền/hàng cứu trợ được đến đúng với đối tượng thụ hưởng.

THAM KHẢO THÊM:

• Cứu trợ xã hội là gì? Có các hình thức cứu trợ xã hội nào?
• Nguyên tắc hoạt động và quản lý tài chính của quỹ từ thiện
• Dấu hiệu của lừa đảo bằng thủ đoạn kêu gọi tiền từ thiện