Tội cố ý gây thương tích do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng

1. Tội cố ý gây thương tích do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là gì?

• Cố ý gây thương tích do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là hành vi của một người trong khi thực hiện quyền phòng vệ chính đáng của mình để chống trả lại một hành vi tấn công trái pháp luật, đã cố ý gây ra thương tích hoặc tổn hại sức khỏe cho chính người đang tấn công mình. Hành vi chống trả đó rõ ràng là quá mức cần thiết, không phù hợp với tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi tấn công.
• Có thể nói, tội cố ý gây thương tích do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là một trường hợp đặc biệt. Pháp luật thừa nhận người phạm tội hành động trong một hoàn cảnh bị kích động về tinh thần do phải chống trả một cuộc tấn công trái pháp luật. Tuy nhiên, pháp luật cũng không cho phép họ lạm dụng quyền phòng vệ để gây ra những tổn hại rõ ràng là không cần thiết cho người tấn công.
• Do đó, Tội cố ý gây thương tích do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng có tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội thấp hơn so với tội cố ý gây thương tích thông thường (tại Điều 134 Bộ luật Hình sự 2015) và được quy định bởi một khung hình phạt nhẹ hơn.

2. Cấu thành Tội cố ý gây thương tích do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng:

2.1. Cơ sở pháp lý:

Tội cố ý gây thương tích do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng hiện nay đang được quy định tại Điều 136 Bộ luật Hình sự 2015 như sau:

“1. Người nào cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác mà tỷ lệ tổn thương cơ thể từ 31% đến 60% do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng hoặc do vượt quá mức cần thiết khi bắt giữ người phạm tội, thì bị phạt tiền từ 5.000.000 đồng đến 20.000.000 đồng hoặc phạt cải tạo không giam giữ đến 03 năm.

2. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 03 tháng đến 02 năm:

a) Đối với 02 người trở lên mà tỷ lệ tổn thương cơ thể của mỗi người từ 31% đến 60%;

b) Gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác mà tỷ lệ tổn thương cơ thể 61% trở lên.

3. Phạm tội dẫn đến chết người hoặc gây thương tích hoặc gây tổn hại sức khỏe cho 02 người trở lên mà tỷ lệ tổn thương cơ thể của mỗi người 61% trở lên, thì bị phạt tù từ 01 năm đến 03 năm.”

2.2. Khách thể:

Tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng hoặc do vượt quá mức cần thiết khi bắt giữ người phạm tội theo quy định tại Điều 136 Bộ luật Hình sự 2015 gồm 02 tội là:

• Tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng;
• Và tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác do vượt quá mức cần thiết khi bắt người phạm tội.

Phòng vệ chính đáng là một trong những trường hợp được loại trừ trách nhiệm hình sự quy định tại Điều 22 và Điều 24 Bộ luật Hình sự 2015. Có nghĩa là con người có quyền phòng vệ chính đáng và bắt giữ người phạm tội, tuy nhiên quyền này được giới hạn ở “mức cần thiết”.

Khoản 1 Điều 22 quy định Bộ luật Hình sự 2015: Phòng vệ chính đáng là hành vi của người vì bảo vệ quyền hoặc lợi ích chính đáng của mình, của người khác hoặc lợi ích của Nhà nước, của cơ quan, tổ chức mà chống trả lại một cách cần thiết người đang có hành vi xâm phạm các lợi ích nói trên. Phòng vệ chính đáng không phải là tội phạm.

Khoản 2 Điều 22 quy định Bộ luật Hình sự 2015: Vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là hành vi chống trả rõ ràng quá mức cần thiết, không phù hợp với tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi xâm hại. Người có hành vi vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng phải chịu trách nhiệm hình sự. 

Theo đó, cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là trường hợp người phòng vệ chính đáng thực hiện hành vi chống trả rõ ràng quá mức cần thiết gây ra hậu quả tổn hại sức khỏe người khác từ 31% trở lên.

Khách thể của tội phạm này là xâm phạm trực tiếp đến sức khỏe con người (quyền bất khả xâm phạm thân thể, sức khỏe).

2.3. Mặt khách quan:

Tội cố ý gây thương tích do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng gây tổn hại cho sức khỏe của người khác trái quy định pháp luật. Tuy nhiên ngay trước khi thực hiện hành vi cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác, người phạm tội đã thực hiện hành vi phòng vệ chính đáng theo Điều 22 Bộ luật Hình sự 2015.

Tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng phải thỏa mãn các điều kiện sau:

• Hành vi của nạn nhân là hành vi phạm tội hoặc là hành vi nguy hiểm cho xã hội xâm hại đến quyền hoặc lợi ích chính đáng của cá nhân, của người khác hoặc lợi ích của Nhà nước, của cơ quan, tổ chức;
• Hành vi xâm hại của nạn nhân phải đang diễn ra, đã bắt đầu nhưng chưa kết thúc.
• Hậu quả xảy ra là nạn nhân bị thương tật từ 31% trở lên;
• Hành vi phòng vệ của người phạm tội không tương xứng với hành vi xâm hại của nạn nhân.

2.4. Chủ thể:

Khoản 1 Điều 12 Bộ luật Hình sự 2015 quy định: Người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm, trừ những tội phạm mà Bộ luật này có quy định khác. 

Chủ thể của Tội cố ý gây thương tích do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là:

• Người nào từ đủ 16 tuổi trở lên;
• Và có năng lực trách nhiệm hình sự (người phạm tội phải có đủ năng lực trách nhiệm hình sự gồm năng lực nhận thức và năng lực làm chủ hành vi).

Chủ thể của tội phạm này có thể là công dân Việt Nam, người nước ngoài, người không quốc tịch và đang trong tình thế phòng vệ chính đáng. Trường hợp một tổ các chiến sĩ công an, bộ đội làm nhiệm vụ bắt giữ người và có sử dụng vũ lực vượt quá mức cần thiết thì không được coi là đồng phạm hay phạm tội có tổ chức.

2.5. Mặt chủ quan:

• Cá nhân thực hiện hành vi phạm tội với lỗi cố ý nhưng lỗi vô ý đối với hậu quả xảy ra (có thể là lỗi vô ý do quá tự tin hoặc vô ý do cẩu thả).
• Người phạm tội có động cơ phòng vệ chính đáng. Đây hoàn toàn là động cơ tốt, bảo vệ lợi ích của bản thân, của người khác hoặc của Nhà nước, cơ quan, tổ chức.
• Người phạm tội hoàn toàn nhận thức được hậu quả gây tổn hại đến sức khỏe nạn nhân có thể xảy ra những vẫn tự tin rằng hậu quả không xảy ra, không quá ảnh hưởng đến nạn nhân hoặc do lỗi cẩu thả, chủ quan cho rằng hậu quả sẽ không xảy ra.

3. Hình phạt của Tội cố ý gây thương tích do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng:

Điều 136 Bộ luật Hình sự 2015 quy định 03 khung hình phạt như sau:

Khung 1: Phạt tiền từ 5.000.000 đồng đến 20.000.000 đồng hoặc phạt cải tạo không giam giữ đến 03 năm đối với trường hợp:

• Cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác mà tỷ lệ tổn thương cơ thể từ 31% đến 60% do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng hoặc do vượt quá mức cần thiết khi bắt giữ người phạm tội;
• Theo Điều 9 Bộ luật Hình sự 2015, người phạm tội bị xử phạt theo khung này thuộc loại tội ít nguy hiểm.

Khung 2: Phạt phạt tù từ 03 tháng đến 02 năm đối với trường hợp:

• Cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe 02 người trở lên mà tỷ lệ tổn thương cơ thể của mỗi người từ 31% đến 60%;
• Hoặc gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác mà tỷ lệ tổn thương cơ thể 61% trở lên;
• Theo Điều 9 Bộ luật Hình sự 2015, người phạm tội bị xử phạt theo khung này thuộc loại tội ít nguy hiểm.

Khung 3: Phạt phạt tù từ 01 năm đến 03 năm trong trường hợp:

• Phạm tội dẫn đến chết người;
• Hoặc gây thương tích hoặc gây tổn hại sức khỏe cho 02 người trở lên mà tỷ lệ tổn thương cơ thể của mỗi người 61% trở lên;
• Theo Điều 9 Bộ luật Hình sự 2015, người phạm tội bị xử phạt theo khung này thuộc loại tội ít nguy hiểm.

4. Tình tiết định khung tăng nặng của Tội cố ý gây thương tích do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng:

4.1. Tình tiết định khung tăng nặng theo khoản 2 Điều 136:

• Đối với 02 người trở lên mà tỷ lệ tổn thương cơ thể của mỗi người từ 31% đến 60% theo điểm a khoản 2 Điều 136 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2025): 
  • Tình tiết này tăng nặng trách nhiệm hình sự dựa trên số lượng nạn nhân. Thay vì chỉ gây thương tích cho một người, người phạm tội đã gây thương tích cho từ 02 người trở lên;
  • Mức độ tổn thương của mỗi nạn nhân vẫn nằm trong giới hạn của khung cơ bản (từ 31% đến 60%) nhưng hành vi được coi là nguy hiểm hơn vì đã xâm phạm đến sức khỏe của nhiều người.
• Gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác mà tỷ lệ tổn thương cơ thể 61% trở lên theo điểm b khoản 2 Điều 136 Bộ luật Hình sự 2015: 
  • Tình tiết này tăng nặng trách nhiệm hình sự dựa trên mức độ nghiêm trọng của hậu quả;
  • Dù chỉ gây thương tích cho một người nhưng tỷ lệ tổn thương cơ thể từ 61% trở lên là rất cao, cho thấy tính chất nguy hiểm của hành vi vượt quá giới hạn phòng vệ đã gây ra một tổn hại đặc biệt nghiêm trọng cho sức khỏe của nạn nhân.

4.2. Tình tiết định khung tăng nặng theo khoản 3 Điều 136:

• Phạm tội dẫn đến chết người:
  • Đây là tình tiết định khung có hậu quả nghiêm trọng nhất. Hành vi cố ý gây thương tích ban đầu (do vượt quá giới hạn phòng vệ) đã dẫn đến hậu quả ngoài ý muốn là làm chết người;
  • Trong trường hợp này, lỗi của người phạm tội đối với hậu quả chết người là lỗi vô ý;
  • Pháp luật hình sự coi việc tước đoạt tính mạng con người là hậu quả đặc biệt nghiêm trọng, do đó quy định mức hình phạt cao nhất trong điều luật này.
• Gây thương tích cho 02 người trở lên mà tỷ lệ tổn thương cơ thể của mỗi người 61% trở lên:
  • Số lượng nạn nhân nhiều (từ 02 người trở lên);
  • Mức độ thương tích của mỗi nạn nhân đều rất nghiêm trọng (từ 61% trở lên);
  • Hành vi này thể hiện mức độ nguy hiểm cao nhất khi không những xâm phạm đến sức khỏe của nhiều người mà còn gây ra những tổn hại đặc biệt lớn cho từng người trong số họ.

5. Phân biệt Tội cố ý gây thương tích do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng và tội cố ý gây thương tích trong trạng thái tinh thần bị kích động mạnh:

6. Bản án điển hình về Tội cố ý gây thương tích do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng:

• Nội dung bản án:

Tối ngày 10/12/2020, Bùi Linh N đã có hành vi dùng dao khua nhiều nhát về phía đám người đánh mình là Bùi Văn C, Bùi Hải D, Bùi Văn L và Bùi Thanh T làm Bùi Hải D bị chém vào cằng tay của Bùi Hải D gây tổn hại sức khoẻ cho Bùi Hải D 32%. 

Hành vi của Bùi Linh N thực hiện khi bị cáo bị các đối tượng nêu trên vây đánh và trong tư thế nằm dưới đất sau khi bị đạp ngã bất ngờ và không kịp chạy. Mục đích khua dao về phía các đối tượng nhằm ngăn cản, đẩy lùi sự tấn công trái pháp luật của các đối tượng trên khi bị xâm hại sức khoẻ, tính mạng. 

Khi đó, Bùi Linh N không có phương án lựa chọn nào khác nên hành vi trên được coi là hành vi phòng vệ của Bùi Linh N. Tuy nhiên, các đối tượng dùng tay, chân đánh bị cáo nhưng bị cáo lại dùng dao gây ra thương tích tới 32% sức khoẻ cho Bùi Hải D, bản thân bị cáo không có tổn thương nghiêm trọng nào. Do đó, hành vi phòng vệ của bị cáo rõ ràng là quá mức cần thiết.

Lời khai của bị cáo phù hợp với lời khai của bị hại, của người làm chứng và các tài liệu chứng cứ trong hồ sơ vụ án. Tỷ lệ tổn thương cơ thể của Bùi Hải D nằm trong khoảng 31% đến 60%. Do vậy, hành vi của bị cáo đã đủ yếu tố cấu thành tội Cố ý gây thương tích do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng.

• Quyết định của Tòa án:

Tuyên bố bị cáo Bùi Linh N phạm tội “Cố ý gây thương tích do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng”.

THAM KHẢO THÊM:

• Phân biệt giữa tình thế cấp thiết và phòng vệ chính đáng theo Bộ luật hình sự
• Dịch vụ Luật sư bào chữa trong vụ án cố ý gây thương tích
• Phòng vệ chính đáng là gì? Phạm vi của phòng vệ chính đáng?