Thi hành án quyền nuôi con, cưỡng chế thi hành án giao con

1. Khái quát về thi hành án quyền nuôi con, cưỡng chế thi hành án giao con:

Khi có bản án hoặc quyết định ly hôn xác định rõ quyền nuôi con thuộc về ai, nhiều người lầm tưởng rằng việc thực hiện sẽ diễn ra suôn sẻ. Tuy nhiên, thực tế cho thấy không ít trường hợp bên phải giao con cố tình chống đối, trì hoãn hoặc tìm cách trốn tránh nghĩa vụ khiến quá trình thi hành án trở nên căng thẳng và phức tạp.

Khi đó, cơ quan thi hành án dân sự buộc phải áp dụng biện pháp cưỡng chế giao con để đảm bảo quyền lợi của người được giao nuôi và đảm bảo tối đa lợi ích tốt nhất của trẻ em.

Thi hành án quyền nuôi con là một thủ tục đặc thù bởi đối tượng thi hành án là con người, không phải tài sản. Do đó, quá trình này đòi hỏi sự tuân thủ nghiêm ngặt các quy định pháp luật, đồng thời cần sự khéo léo và linh hoạt để hạn chế tác động tiêu cực đến tâm lý trẻ.

1.1. Khái niệm và phạm vi thi hành án trong các vụ việc quyền nuôi con:

Thi hành án quyền nuôi con là giai đoạn thực hiện các bản án, quyết định của Tòa án về việc giao con cho một bên trực tiếp chăm sóc, nuôi dưỡng sau ly hôn hoặc khi có quyết định thay đổi quyền nuôi con. Đây là thủ tục thuộc phạm vi điều chỉnh của Luật Thi hành án dân sự 2008 (sửa đổi bổ sung 2014).

Khác với thi hành án về tài sản, thi hành án quyền nuôi con liên quan trực tiếp đến con người (đặc biệt là trẻ em) nên chịu sự điều chỉnh đồng thời của Luật Hôn nhân và Gia đình 2014 và các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên (ví dụ: Công ước về Quyền trẻ em, viết tắt là “CRC” năm 1989).

Căn cứ để thi hành án quyền nuôi con xuất phát từ bản án hoặc quyết định đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án (theo Điều 2 Luật Thi hành án dân sự 2008). Khoản 2 Điều 57 Luật Hôn nhân gia đình 2014 quy định: Tòa án đã giải quyết ly hôn phải gửi bản án, quyết định ly hôn đã có hiệu lực pháp luật cho cơ quan đã thực hiện việc đăng ký kết hôn để ghi vào sổ hộ tịch; hai bên ly hôn; cá nhân, cơ quan, tổ chức khác theo quy định của Bộ luật tố tụng dân sự và các luật khác có liên quan.

Do đó, việc viện dẫn đầy đủ các căn cứ pháp luật giúp đảm bảo quá trình thi hành án đúng quy định và tránh rủi ro pháp lý.

1.2. Mối liên hệ giữa bản án/quyết định ly hôn và giai đoạn thi hành án quyền nuôi con:

Bản án hoặc quyết định ly hôn của Tòa án là tiền đề và là cơ sở để xác định rõ bên được giao nhiệm vụ trực tiếp nuôi con, nghĩa vụ cấp dưỡng và các quyền lợi khác có liên quan.

Giai đoạn thi hành án là bước bảo đảm nội dung phán quyết đó được thực hiện trên thực tế. Nếu bên phải giao con tự nguyện chấp hành thì phía cơ quan thi hành án chỉ cần giám sát quá trình bàn giao.

Ngược lại, nếu bên này không tự nguyện chấp hành thì phía cơ quan thi hành án sẽ áp dụng biện pháp cưỡng chế và bảo đảm quyền lợi của trẻ được thực thi đúng như quyết định của Tòa án.

1.3. Bản án và quyết định được đưa ra thi hành:

a. Loại bản án và quyết định về quyền nuôi con thuộc diện phải thi hành:

Các loại bản án, quyết định về quyền nuôi con được thi hành bao gồm:

• Bản án ly hôn có nội dung giao con cho một bên trực tiếp nuôi;
• Quyết định công nhận thuận tình ly hôn kèm thỏa thuận về quyền nuôi con;
• Quyết định thay đổi người trực tiếp nuôi con sau ly hôn;
• Quyết định hạn chế hoặc tước quyền nuôi con của một bên.

Tất cả những văn bản này đều có giá trị thi hành nếu đã có hiệu lực pháp luật.

b. Nội dung cụ thể trong bản án/quyết định liên quan đến quyền nuôi con:

Một bản án hoặc quyết định về quyền nuôi con đủ điều kiện thi hành cần xác định rõ:

• Người được giao trực tiếp nuôi con;
• Thời điểm bắt đầu quyền nuôi;
• Nghĩa vụ cấp dưỡng của bên còn lại;
• Quyền và nghĩa vụ thăm nom con;
• Các biện pháp bảo đảm quyền lợi của con trong trường hợp đặc biệt (ví dụ: cấm tiếp xúc nếu gây hại cho trẻ).

Nếu nội dung phán quyết mơ hồ hoặc không cụ thể, việc thi hành án sẽ gặp khó khăn do thiếu căn cứ rõ ràng.

c. Hiệu lực pháp lý và thời điểm được thi hành:

Theo Điều 2 Luật Thi hành án dân sự 2008 (sửa đổi, bổ sung năm 2014) quy định: Những bản án, quyết định được thi hành bao gồm những bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật:

• Bản án, quyết định hoặc phần bản án, quyết định của Toà án cấp sơ thẩm không bị kháng cáo, kháng nghị theo thủ tục phúc thẩm; 
• Bản án, quyết định của Toà án cấp phúc thẩm; 
• Quyết định giám đốc thẩm hoặc tái thẩm của Toà án;
• Bản án, quyết định dân sự của Toà án nước ngoài, quyết định của Trọng tài nước ngoài đã được Toà án Việt Nam công nhận và cho thi hành tại Việt Nam;
• Quyết định xử lý vụ việc cạnh tranh của Hội đồng xử lý vụ việc cạnh tranh mà sau 30 ngày, kể từ ngày có hiệu lực pháp luật đương sự không tự nguyện thi hành, không khởi kiện tại Tòa án;
• Phán quyết, quyết định của Trọng tài thương mại.

Theo đó, bản án hoặc quyết định về quyền nuôi con sẽ được thi hành khi đã có hiệu lực pháp luật. 

Riêng các quyết định công nhận thuận tình ly hôn hoặc quyết định thay đổi quyền nuôi con có hiệu lực ngay kể từ ngày ban hành (trừ trường hợp bị kháng nghị giám đốc thẩm hoặc tái thẩm). Khi có hiệu lực, nếu bên phải giao con không tự nguyện thực hiện, bên được quyền nuôi con có thể nộp đơn yêu cầu cơ quan thi hành án dân sự tổ chức thi hành hoặc cưỡng chế.

2. Trình tự và thủ tục thi hành án quyền nuôi con:

2.1. Nộp đơn yêu cầu thi hành án và thời hiệu yêu cầu:

Khoản 1 Điều 30 Luật Thi hành án dân sự 2008 (sửa đổi, bổ sung 2014) quy định: Trong thời hạn 05 năm, kể từ ngày bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật, người được thi hành án, người phải thi hành án có quyền yêu cầu cơ quan thi hành án dân sự có thẩm quyền ra quyết định thi hành án. Trường hợp thời hạn thực hiện nghĩa vụ được ấn định trong bản án, quyết định thì thời hạn 05 năm được tính từ ngày nghĩa vụ đến hạn. Đối với bản án, quyết định thi hành theo định kỳ thì thời hạn 05 năm được áp dụng cho từng định kỳ, kể từ ngày nghĩa vụ đến hạn.

Theo đó, thời hiệu yêu cầu thi hành án là 05 năm kể từ ngày bản án hoặc quyết định có hiệu lực pháp luật. Người được quyền nuôi con hoặc người đại diện hợp pháp của trẻ phải làm đơn yêu cầu thi hành án gửi đến Phòng Thi hành án dân sự nơi người phải giao con cư trú hoặc làm việc.

Đơn cần nêu rõ thông tin các bên, nội dung yêu cầu thi hành (giao con, cấp dưỡng…) kèm bản án/quyết định đã có hiệu lực và các giấy tờ tùy thân. Đây là bước bắt buộc để cơ quan thi hành án thụ lý vụ việc (trừ trường hợp pháp luật quy định thi hành ngay không cần đơn).

2.2. Thông báo thi hành án và thời hạn tự nguyện giao con:

Khoản 1 Điều 45 Luật Thi hành án dân sự 2008 (sửa đổi năm 2015) quy định: Thời hạn tự nguyện thi hành án là 10 ngày, kể từ ngày người phải thi hành án nhận được quyết định thi hành án hoặc được thông báo hợp lệ quyết định thi hành án.

Theo đó sau khi thụ lý, chấp hành viên sẽ ra quyết định thi hành án và gửi thông báo cho bên phải giao con, cho họ một khoảng thời gian tự nguyện chấp hành (thường là 10 ngày làm việc). Trong giai đoạn này, cơ quan thi hành án thường kết hợp hòa giải và vận động để các bên tự nguyện bàn giao con, tránh phải áp dụng cưỡng chế gây ảnh hưởng tâm lý cho trẻ. Nếu hết thời hạn mà bên phải giao con vẫn cố tình không chấp hành thì thủ tục cưỡng chế sẽ được áp dụng trên thực tế.

2.3. Biện pháp xác minh và chuẩn bị giao nhận con:

Trước khi tiến hành giao con, chấp hành viên phải xác minh tình trạng thực tế của con:

• Nơi ở;
• Sức khỏe;
• Học tập;
• Môi trường sống…

Nhằm đảm bảo việc thi hành án diễn ra an toàn và phù hợp với lợi ích của trẻ. Việc xác minh cũng giúp phát hiện nguy cơ chống đối hoặc cản trở từ đó xây dựng phương án thi hành cụ thể. Đây là khâu quan trọng để đảm bảo quá trình giao nhận con diễn ra thuận lợi, tránh xung đột hoặc gây sang chấn tâm lý cho trẻ.

3. Quy định về cưỡng chế thi hành án giao con:

3.1. Khi nào áp dụng biện pháp cưỡng chế giao con:

Điều 71 Luật Thi hành án dân sự 2008 quy định các biện pháp cưỡng chế thi hành án gồm:

• Khấu trừ tiền trong tài khoản; thu hồi, xử lý tiền, giấy tờ có giá của người phải thi hành án;
• Trừ vào thu nhập của người phải thi hành án;
• Kê biên, xử lý tài sản của người phải thi hành án, kể cả tài sản đang do người thứ ba giữ;
• Khai thác tài sản của người phải thi hành án;
• Buộc chuyển giao vật, chuyển giao quyền tài sản, giấy tờ;
• Buộc người phải thi hành án thực hiện hoặc không được thực hiện công việc nhất định.

Theo đó, cưỡng chế chỉ được áp dụng khi bên phải giao con không tự nguyện chấp hành sau khi đã hết thời hạn tự nguyện và được vận động, thuyết phục nhiều lần. Cưỡng chế giao con là biện pháp thi hành án đặc thù bởi đối tượng thi hành án là con người, không phải tài sản; nên yêu cầu phải đặc biệt bảo đảm quyền và lợi ích tốt nhất của trẻ em.

3.2. Thẩm quyền và thành phần tham gia cưỡng chế thi hành án giao con:

Việc cưỡng chế do Chấp hành viên chủ trì với sự tham gia của:

• Đại diện Ủy ban nhân dân cấp xã;
• Cơ quan Công an;
• Đại diện Hội Liên hiệp Phụ nữ;
• Đại diện Sở Nội vụ (Sở Lao động – Thương binh và Xã hội cũ) và người làm chứng (nếu cần). 

Thành phần này nhằm đảm bảo tính pháp lý và tạo sự giám sát khách quan và hỗ trợ xử lý các tình huống phát sinh, đặc biệt là những tình huống có thể ảnh hưởng đến tâm lý trẻ.

3.3. Quy trình, trình tự thực hiện cưỡng chế giao con:

Quy trình cưỡng chế thường bao gồm:

• Ra quyết định cưỡng chế và thông báo cho các bên liên quan;
• Tổ chức lực lượng và phương tiện cần thiết;
• Tiếp cận nơi đang giữ trẻ, giải thích và vận động lần cuối;
• Tiến hành giao nhận con theo nội dung bản án/quyết định;
• Lập biên bản giao nhận con có chữ ký của các bên và thành phần tham gia.

Trong quá trình này, chấp hành viên phải đảm bảo không gây tổn hại thể chất/tinh thần của trẻ và tránh xung đột căng thẳng.

4. Các biện pháp bảo đảm và hỗ trợ cưỡng chế giao con:

4.1. Biện pháp bảo đảm thi hành án:

Điều 66 Luật Thi hành án dân sự năm 2008 quy định: Chấp hành viên có quyền tự mình hoặc theo yêu cầu bằng văn bản của đương sự áp dụng ngay biện pháp bảo đảm thi hành án nhằm ngăn chặn việc tẩu tán, huỷ hoại tài sản, trốn tránh việc thi hành án. Khi áp dụng biện pháp bảo đảm thi hành án, Chấp hành viên không phải thông báo trước cho đương sự.

Theo đó, biện pháp bảo đảm được áp dụng để ngăn chặn việc người phải giao con tẩu tán, che giấu hoặc di chuyển trẻ ra khỏi địa bàn nhằm trốn tránh nghĩa vụ. Chấp hành viên có quyền áp dụng biện pháp như:

• Yêu cầu cơ quan công an, chính quyền địa phương giám sát nơi cư trú của trẻ;
• Yêu cầu cung cấp thông tin từ trường học, bệnh viện, cơ quan đăng ký cư trú.

Việc áp dụng kịp thời biện pháp bảo đảm giúp giữ nguyên hiện trạng, tạo điều kiện cho quá trình cưỡng chế diễn ra thuận lợi.

4.2. Sự phối hợp giữa cơ quan thi hành án, công an, Ủy ban nhân dân và tổ chức xã hội:

Cưỡng chế giao con đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa nhiều cơ quan, mỗi bên giữ một vai trò quan trọng. Cụ thể:

• Công an đảm bảo an ninh trật tự và xử lý hành vi chống đối;
• Ủy ban nhân dân cấp xã xác nhận và hỗ trợ địa điểm cưỡng chế;
• Hội Liên hiệp Phụ nữ hoặc Sở Nội vụ (trước đây là Phòng Lao động – Thương binh và Xã hội) tham gia với tư cách bảo vệ quyền lợi của trẻ; 
• Nhà trường hoặc cơ sở nuôi dưỡng (nếu có) cung cấp thông tin và phối hợp bàn giao.

Sự phối hợp đồng bộ giúp hạn chế rủi ro, từ đó tránh xảy ra xung đột gây ảnh hưởng đến tâm lý trẻ.

4.3. Giải pháp xử lý tình huống bên bị cưỡng chế chống đối hoặc cản trở:

Để xử lý, chấp hành viên cần vận động mềm dẻo kết hợp biện pháp mạnh theo quy định pháp luật.

Nếu có hành vi cản trở thi hành án thì phía cơ quan nhà nước có thẩm quyền có thể bị xử phạt hành chính hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự theo Điều 380 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017).

Việc xử lý nghiêm các hành vi chống đối vừa bảo đảm hiệu lực bản án vừa răn đe cho các trường hợp tương tự.

5. Quyền và nghĩa vụ của các bên liên quan trong thi hành án quyền nuôi con:

5.1. Quyền, nghĩa vụ của người được giao nuôi con:

• Người được giao nuôi con có quyền yêu cầu cơ quan thi hành án tổ chức thi hành hoặc cưỡng chế nếu bên kia không tự nguyện giao con;
• Họ có nghĩa vụ chuẩn bị điều kiện tốt nhất để tiếp nhận và chăm sóc trẻ theo đúng bản án/quyết định;
• Cần tôn trọng quyền thăm nom của bên kia (nếu không bị hạn chế), tránh gây cản trở hoặc ảnh hưởng tiêu cực đến mối quan hệ giữa con và cha/mẹ không trực tiếp nuôi.

5.2. Quyền và nghĩa vụ của người phải giao con:

• Người phải giao con có nghĩa vụ thực hiện đúng nội dung bản án/quyết định và giao con theo thời hạn, đồng thời thực hiện nghĩa vụ cấp dưỡng cho con sau ly hôn (nếu có);
• Họ vẫn có quyền thăm nom, chăm sóc con theo quy định tại Điều 82 và Điều 83 Luật Hôn nhân và Gia đình 2014, trừ trường hợp bị Tòa án hạn chế quyền này;
• Việc không chấp hành giao con có thể dẫn tới cưỡng chế và chịu chế tài pháp lý.

5.3. Quyền và nghĩa vụ của trẻ trong quá trình thi hành án:

• Trẻ có quyền được bảo vệ, chăm sóc, giáo dục và sống trong môi trường lành mạnh;
• Trong quá trình thi hành án, cơ quan chức năng phải tôn trọng ý kiến của trẻ từ đủ 07 tuổi trở lên (Điều 81 Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014) khi xác định điều kiện nuôi dưỡng;
• Trẻ cũng có quyền được hỗ trợ tâm lý trong suốt quá trình bàn giao để giảm bớt áp lực tinh thần.

6. Hậu quả pháp lý khi không chấp hành việc giao con:

6.1. Xử lý vi phạm hành chính theo Nghị định 82/2020/NĐ-CP:

Căn cứ quy định khoản 3 Điều 64 Nghị định 82/2020/NĐ-CP quy định về hành vi vi phạm quy định trong lĩnh vực thi hành án dân sự như sau:

Phạt tiền từ 3.000.000 đồng đến 5.000.000 đồng đối với một trong các hành vi sau:

• Không thực hiện công việc phải làm theo bản án, quyết định;
• Không chấm dứt thực hiện công việc không được làm theo bản án, quyết định;
• Trì hoãn thực hiện nghĩa vụ thi hành án trong trường hợp có điều kiện thi hành án;
• Cung cấp chứng cứ sai sự thật cho cơ quan thi hành án dân sự.

Kết luận: Hành vi không chấp hành bản án của Toà án giao con sau khi ly hôn có thể bị xử lý vi phạm hành chính về hành vi không thực hiện công việc phải làm theo bản án, quyết định phạt tiền từ 3.000.000 đồng đến 5.000.000 đồng.

6.2. Trách nhiệm hình sự theo Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017):

Căn cứ quy định Điều 380 Bộ luật Hình sự 2015 quy định về tội không chấp hành án như sau:

Khung 1: Người nào có điều kiện mà không chấp hành bản án hoặc quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật mặc dù đã bị áp dụng biện pháp cưỡng chế theo quy định của pháp luật hoặc đã bị xử phạt vi phạm hành chính về hành vi này mà còn vi phạm, thì bị phạt tù từ 03 tháng đến 02 năm.

Khung 2: Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 02 năm đến 05 năm: 

• Chống lại chấp hành viên hoặc người đang thi hành công vụ;
• Dùng thủ đoạn tinh vi, xảo quyệt;
• Tẩu tán tài sản.

Khung 3: Người phạm tội có thể bị phạt tiền từ 5.000.000 đồng đến 50.000.000 đồng.

Kết luận: Người nào có hành vi không giao cho cho bên kia sau khi có bản án của Toà án có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự tội tội không chấp hành án có thể bị phạt tù từ 03 tháng đến 05 năm. Tuỳ vào mức độ vi phạm.

Bên cạnh đó người phạm tội có thể bị phạt tiền từ 5.000.000 đồng đến 50.000.000 đồng.

6.3. Ảnh hưởng đến quyền nuôi con trong tương lai:

Điều 84 Luật Hôn nhân gia đình 2014 quy định: Trong trường hợp có yêu cầu của cha, mẹ hoặc cá nhân, tổ chức được quy định tại khoản 5 Điều này, Tòa án có thể quyết định việc thay đổi người trực tiếp nuôi con. Việc thay đổi người trực tiếp nuôi con được giải quyết khi có một trong các căn cứ sau đây:

• Cha, mẹ có thỏa thuận về việc thay đổi người trực tiếp nuôi con phù hợp với lợi ích của con; 
• Người trực tiếp nuôi con không còn đủ điều kiện trực tiếp trông nom, chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục con.

Ngoài chế tài hành chính hoặc hình sự nêu trên, việc không chấp hành quyết định giao con có thể trở thành căn cứ để Tòa án xem xét thay đổi quyền nuôi con trong tương lai. Luật Hôn nhân và Gia đình 2014 cho phép Tòa án thay đổi quyền nuôi con nếu thuộc một trong những trường hợp luật định. Hành vi không chấp hành án là bằng chứng rõ ràng để bên kia yêu cầu thay đổi quyền nuôi.

6.4. Những khó khăn trong thực tiễn cưỡng chế giao con:

Thứ nhất, tâm lý và phản ứng của trẻ em:

Trong nhiều trường hợp, trẻ em đã quen sống với người đang nuôi và môi trường hiện tại nên khi bị cưỡng chế giao cho người khác, trẻ có thể phản ứng dữ dội, khóc lóc hoặc từ chối hợp tác. Điều này tạo áp lực lớn cho chấp hành viên vì nếu cưỡng chế cứng nhắc có thể gây sang chấn tâm lý lâu dài. Đây là một trong những lý do cơ quan thi hành án thường ưu tiên vận động và thuyết phục hơn là áp dụng biện pháp cưỡng chế ngay lập tức.

Thứ hai, sự chống đối của bên phải giao con:

Nhiều người cố tình không chấp hành án và tìm mọi cách tránh mặt, che giấu hoặc đưa con đi nơi khác để né tránh. Một số còn lôi kéo người thân, hàng xóm cản trở lực lượng thi hành án, gây mất trật tự công cộng. Khi xảy ra tình huống này, cơ quan thi hành án buộc phải huy động công an hỗ trợ, từ đó khiến cho việc cưỡng chế trở nên căng thẳng và phức tạp.

Thứ ba, bất cập pháp luật và khó khăn trong tổ chức thi hành án:

Mặc dù Luật Thi hành án dân sự và các văn bản hướng dẫn đã quy định khá đầy đủ nhưng trên thực tế vẫn còn khoảng trống pháp lý, đặc biệt là cơ chế hỗ trợ tâm lý cho trẻ em trước và sau cưỡng chế. Ngoài ra, việc xác minh nơi ở thực tế của trẻ nhiều khi gặp khó khăn, nhất là khi trẻ không đăng ký tạm trú hoặc được đưa đi nơi khác mà không thông báo. Điều này khiến nhiều vụ việc kéo dài, từ đó ảnh hưởng quyền lợi của cả trẻ em và người được quyền nuôi con.

THAM KHẢO THÊM:

• Dịch vụ giải quyết tranh chấp quyền nuôi con khi ly hôn
• Khi ly hôn đơn phương thì quyền nuôi con sẽ thuộc về ai?
• Bằng chứng chứng minh giành lại quyền nuôi con sau ly hôn