Pháp luật về các trường hợp hợp đồng thương mại vô hiệu

Khi nền kinh tế thị trường đang trong bối cảnh toàn cầu hóa dẫn đến có rất nhiều các chủ thể tham gia đầu tư vào Việt Nam. Do đó, rất cần một hệ thống pháp luật minh bạch, công bằng để thu hút các nhà đầu tư trong và ngoài nước giao kết hợp đồng. Hợp đồng nói chung và hợp đồng thương mại nói riêng là một công cụ để xác lập quyền và nghĩa vụ của các bên, cũng như đảm bảo quyền lợi chính đáng của các bên trước pháp luật. Hợp đồng trong lĩnh vực thương mại mang tính chất khá phức tạp và thường là những hợp đồng có giá trị cao. Do đó, việc các quy định của pháp luật không rõ ràng dẫn đến việc các cơ quan nhà nước rất khó khăn trong việc áp dụng pháp luật và xét xử một cách công bằng, không đảm bảo được quyền lợi của các chủ thể trong quan hệ hợp đồng. Ngoài ra, các chủ thể trong quan hệ hợp đồng còn có thể lợi dụng lỗ hổng pháp luật đó để cơ quan nhà nước xác định hợp đồng vô hiệu nhằm trục lợi cho cá nhân, trốn tránh các nghĩa vụ phải thực hiện. Các quy định về hợp đồng vô hiệu có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong việc phát triển đất nước, tạo ra một môi trường lành mạnh để các chủ thể an tâm giao kết hợp đồng và thực hiện hoạt động kinh doanh, đảm bảo quyền lợi chính đáng của các cá nhân, pháp nhân và nhà nước. Chính vì vậy, nhằm khắc phục những hạn chế, cũng như góp phần vào việc hoàn thiện các quy định về hợp đồng thương mại vô hiệu. Việc đi vào nghiên cứu và đưa ra các giải pháp, kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định về hợp đồng thương mại vô hiệu là điều rất quan trọng và cấp thiết hiện nay.

1. Khái niệm về hợp đồng thương mại:

Theo Bộ luật Dân sự định nghĩa “Hợp đồng là sự thỏa thuận giữa các bên về việc xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự”. Theo đó, Bộ luật dân sự xác định hợp đồng chính là sự thỏa thuận giữa các chủ thể trong quan hệ hợp đồng về các vấn đề như xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền và nghĩa vụ dân sự của các bên. Trong Luật Thương mại 2005 của Việt Nam không có định nghĩa khái niệm về hợp đồng thương mại. Tuy nhiên, hợp đồng là hình thức pháp lý thể hiện bản chất của các quan hệ tài sản. Hợp đồng dân sự nói chung hay hợp đồng thương mại nói riêng thì điều thể hiện bản chất của hợp đồng là sự thỏa thuận của các bên trên nguyên tắc tự nguyện, bình đẳng và nhằm xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền và nghĩa vụ về mặt pháp lý của các bên trong quan hệ hợp đồng. Ngoài ra, nếu xét “hợp đồng dân sự theo nghĩa rộng thì dân sự ở đây bao hàm tất cả các lĩnh vực dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động.

Do đó, có thể hiểu hợp đồng thương mại cũng là một dạng hợp đồng dân sự. Tuy nhiên, trong hợp đồng thương mại cũng có những đặc thù, đặc điểm riêng biệt để phân biệt với hợp đồng dân sự nói chung 3 Hợp đồng thương mại là các hợp đồng riêng trong lĩnh vực thương mại, đáp ứng được các tính chất thương mại như về chủ thể, mục đích, hình thức hợp đồng. Theo quy định của Luật thương mại, điều kiện về mặt chủ thể trong quan hệ hợp đồng thương mại là ít nhất một bên tham gia phải là thương nhân. Đồng thời, Luật thương mại cũng có định nghĩa về thương nhân, theo đó “Thương nhân bao gồm tổ chức kinh tế được thành lập hợp pháp, cá nhân hoạt động thương mại một cách độc lập, thường xuyên và có đăng ký kinh doanh” khác biệt với quan hệ dân sự chỉ yêu cầu chủ thể là cá nhân, pháp nhân. Hơn nữa, hợp đồng thương mại gắn liền với hoạt động thương mại nhằm mục đích sinh lợi, còn trong lĩnh vực dân sự thì không nhất thiết phải gắn liền với mục đích này. Từ các lẽ trên, có thể rút ra định nghĩa về hợp đồng thương mại là sự thỏa thuận giữa hai hoặc nhiều bên và ít nhất một bên trong quan hệ phải là thương nhân nhằm xác lập, thay đổi, chấm dứt quyền và nghĩa vụ của các bên trong việc thực hiện hoạt động thương mại.

2. Hợp đồng thương mại vô hiệu:

Về định nghĩa hợp đồng thương mại vô hiệu, hiện nay luật thương mại không có quy định cụ thể về khái niệm nay. Đối với lĩnh vực thương mại, thì luật thương mại không quy định về các điều kiện có hiệu lực của hợp đồng. Do đó, các vấn đề pháp lý liên quan đến xác định hợp đồng thương mại có hiệu lực hay không, sẽ căn cứ vào các quy định của Bộ luật Dân về điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự. Bộ luật Dân sự 2005 có quy định về hợp đồng vô hiệu như sau “Quy định về giao dịch dân sự vô hiệu từ Điều 123 đến Điều 133 của Bộ luật này cũng được áp dụng đối với hợp đồng vô hiệu”. Theo đó, Bộ luật Dân sự không đưa ra khái niệm cụ thể mà viện dẫn từ Điều 123 đến Điều 133 về các trường hợp cụ thể giao dịch dân sự vô hiệu. Như vậy, có thể hiểu là nếu hợp đồng rơi vào các trường hợp được quy định từ Điều 123 đến Điều 133 thì hợp đồng vô hiệu (có thể vô hiệu toàn bộ hoặc vô hiệu một phần). Để xác định hợp đồng thương mại vô hiệu thì căn cứ vào 4 điều kiện có hiệu lực của hợp đồng thương mại được quy định tại Bộ luật Dân sự. Cụ thể:

Một là, năng lực chủ thể của các bên khi tham gia vào quan hệ hợp đồng thương mại. Chủ thể của hợp đồng thương mại chủ yếu được thiết lập giữa các thương nhân với nhau. Ngoài thương nhân ra, còn có các tổ chức, cá nhân có thể tham gia vào quan hệ hợp đồng thương mại. Tuy nhiên, để xác định đây là một hợp đồng thương mại thì điều kiện về chủ thể phải có ít nhất một bên là thương nhân. Luật Thương mại 2005 có định nghĩa về thương nhân như sau “Thương nhân bao gồm tổ chức kinh tế được thành lập hợp pháp, cá nhân hoạt động thương mại một cách độc lập, thường xuyên và có đăng ký kinh doanh”. Theo đó, để là thương nhân thì các chủ thể phải có nghĩa vụ đăng ký kinh doanh theo quy định của pháp luật. Bên cạnh đó, đối với thương nhân là tổ chức kinh tế, thì việc giao kết hợp đồng phải được thực hiện thông qua người đại diện theo pháp luật hoặc theo ủy quyền. Như vậy, đối với yêu cầu về chủ thể để hợp đồng thương mại có hiệu lực thì phải có ít nhất một bên là thương nhân và chủ thể tham gia hợp đồng phải có thẩm quyền ký kết hợp đồng.

Hai là, hợp đồng phải được giao kết trên nguyên tắc tự nguyện. Đây là nguyên tắc cơ bản của pháp luật trong giao kết hợp đồng, theo đó bản chất của hợp đồng đề cao sự tự do ý chí của các bên, trên nguyên tắc tự nguyện, bình đẳng. Nguyên tắc cơ bản này cũng được quy định tại Điều 3 Bộ luật Dân sự 2015, từ đó cho thấy được tầm quan trọng của sự tự nguyện trong giao kết hợp đồng. Do đó, mọi trường hợp giao kết hợp đồng trên cơ sở giả tạo, lừa dối, đe dọa nhằm trục lợi đều xác định đây là hợp đồng vô hiệu.

Ba là, mục đích và nội dung của hợp đồng không được vi phạm điều cấm của pháp luật, không trái đạo đức xã hội. Điều kiện này được quy định tại Điều 123 Bộ luật Dân sự 2015 “Giao dịch dân sự có mục đích, nội dung vi phạm điều cấm của luật, trái đạo đức xã hội thì vô hiệu”. Ngoài ra, đối với khái niệm “Điều cấm của luật” và “Đạo đức xã hội đã được Bộ luật Dân sự định nghĩa cụ thể tại Điều 123.

Bốn là, hình thức của hợp đồng. Hình thức của hợp đồng là một trong những điều kiện để hợp đồng có hiệu lực trong trường hợp pháp luật có quy định. Luật Thương mại 2005 có quy định về hình thức của hợp đồng mua bán có thể được thể hiện bằng lời nói, văn bản hoặc được xác lập bằng hành vi cụ thể. Bên cạnh đó, đối với các loại hợp đồng mua bán hàng hóa mà pháp luật quy định phải được thành lập văn bản thì phải tuân theo quy định đó. Như vậy, đối với các trường hợp mà pháp luật có quy định hình thức của hợp đồng thì phải tuân theo, nếu không thì hợp đồng sẽ bị vô hiệu. Tuy nhiên, trong một số trường hợp mặc dù giao dịch đó vi phạm về hình thức của hợp đồng nhưng vẫn không bị vô hiệu, gồm: (i) giao dịch xác lập bằng văn bản nhưng văn bản không đúng quy định của luật mà một bên hoặc các bên đã thực hiện ít nhất hai phần ba nghĩa vụ trong giao dịch; (ii) giao dịch được xác lập bằng văn bản nhưng vi phạm quy định bắt buộc công chứng, chứng thực mà một bên hoặc các bên đã thực hiện ít nhất hai phần ba nghĩa vụ trong giao dịch. Theo đó, nếu rơi vào một trong hai trường hợp trên thì Tòa án sẽ căn cứ theo yêu cầu của một bên hoặc các bên, Tòa án ra quyết định công nhận hiệu lực, ngoài ra đối với trường hợp (ii) thì các bên không phải thực hiện việc công chứng, chứng thực.

3. Quy định của pháp luật về các trường hợp hợp đồng thương mại vô hiệu:

Một hợp đồng thương mại nếu không thỏa đầy đủ các điều kiện có hiệu lực của hợp đồng như đã phân tích ở trên thì hợp đồng thương mại vô hiệu. Bộ luật Dân sự có quy định cụ thể các trường hợp hợp đồng vô hiệu từ Điều 123 đến Điều 130. Theo đó, có thể chia các trường hợp này thành 2 nhóm là hợp đồng vô hiệu tuyệt đối và hợp đồng vô hiệu tương đối. Sự khác biệt giữa vô hiệu tuyệt đối và vô hiệu tương đối là đối với vô hiệu tuyệt đối là khi hợp đồng thiếu các điều kiện Điều 117 Bộ luật Dân sự thì đương nhiên bị vô hiệu với mục đích nhằm bảo vệ lợi ích cộng đồng. Còn đối với vô hiệu tương đối không mặc nhiên bị vô hiệu mà cần phải có đơn yêu cầu của người có quyền, lợi ích liên quan và được Tòa án tuyên vô hiệu, đồng thời chỉ nhằm mục đích bảo vệ lợi ích chính đáng của các chủ thể trong quan hệ hợp đồng.

Theo đó, hợp đồng vô hiệu tuyệt đối gồm: (i) Hợp đồng vô hiệu do vi phạm điều cấm của luật, trái đạo đức xã hội (Điều 123 Bộ luật Dân sự 2015); (ii) hợp đồng vô hiệu do giả tạo (Điều 124 Bộ luật Dân sự 2015); (iii) hợp đồng vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức (Điều 129 Bộ luật Dân sự 2015). Còn hợp đồng vô hiệu tương đối gồm: (i) Hợp đồng vô hiệu do người chưa thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự, người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi, người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự xác lập, thực hiện (Điều 125 Bộ luật Dân sự 2015); (ii) hợp đồng vô hiệu do bị nhầm lẫn (Điều 126 Bộ luật Dân sự 2015); (iii) hợp đồng vô hiệu do bị lừa dối, đe dọa, cưỡng ép (Điều 127 Bộ luật Dân sự 2015); (iv) hợp đồng vô hiệu do người xác lập không nhận thức và làm chủ được hành vi của mình (Điều 127 Bộ luật Dân sự 2015).