Phân tích Chữ bầu lên nhà thơ của Lê Đạt hay nhất

2. Phân tích tác phẩm Chữ bầu lên nhà thơ của Lê Đạt hay nhất:

Thơ là một phương tiện thể hiện rõ cảm xúc và ý chí của con người. Làm thơ rất dễ, nhưng để trở thành một nhà thơ lại không dễ. Bởi thơ là một bản nhạc, người tấu lên nó một cách hay nhất thì phải trải qua quá trình dài luyện tập. Thơ có thể đưa chúng ta thoát ra khỏi hiện tại, đi đến niềm vui và hạnh phúc. Nó cũng có thể thể hiện được rõ nhất những gì đang có ở hiện tại, là những cảm xúc bồn bã u ám của con người. Vấn đề những con chữ biến ảo đó được Lê Đạt thể hiện qua cái nhìn của bản thân trong tác phẩm “Chữ bầu lên nhà thơ”.

Lê Đạt là một nhà thơ đặc biệt luôn đi tìm tòi những điều độc đáo trong văn chương, trong từng con chữ. Ông có khát khao đi tìm hiểu hết ý nghĩa của thơ, sống vì thơ và cống hiến hết mình. Không chỉ là những chữ ghép lại, thơ theo định nghĩa của Lê Đạt là một thứ “đạo”. Ông xác định cả đời của mình đều dành cho thơ, để gọt giũa những vần thơ và tạo nên những con chữ tuyệt mỹ. Với Lê Đạt, công việc “nghệ thuật” nhất chính là tạo ra những tác phẩm từ những con chữ giao tiếp hàng ngày. Trong công việc, nhất là liên quan đến thơ ông thường có những yêu cầu rất nghiêm khắc. Ông quan điểm: “Nhà thơ không coi rẻ chữ như những vật vô tri vô giác, những công cụ quẳng đi khi đã hết tác dụng mà tôn trọng chữ như những sinh vật có hồn, lắng nghe tiếng nói của chữ và trò chuyện với chữ như những nhà ngoại cảm lắng nghe và trò chuyện với thế giới bên kia.”

Để khẳng định cho điều đó, từ ngay những dòng ban đầu ông đã đưa ra lập luận rất thuyết phục. Ông coi trọng “ý tại ngôn toại” của văn thơ, một bài thơ phải làm cho người đọc vừa hiểu được nội dung, vừa đắm chìm trong mạch cảm xúc đó. Không như lời nói hàng ngày, theo Lê Đạt, thơ là một điều lạ lùng mà không cần nói ra những người ta vẫn cảm nhận được điều bạn muốn biểu đạt. Bởi riêng ngôn ngữ, thơ đã là một nơi cất chứa cảm xúc vô tận, chắt lọc những tinh túy từ con chữ tầm thường. Cái mà một nhà thơ thực thụ hướng tới không phải là chất “thương mại” tầm thường, mà là âm điệu, sự gợi cảm của từng vần, từng nhịp.

Ông cũng bày tỏ thái độ “ghét” của mình với những quan niệm: “Các nhà thơ Việt Nam thường chín sớm nên cũng tàn lụi sớm”. Theo ông, nó chỉ đúng với những nhà thơ được thiên phú, vì có khi “thời” hết, thiên phú lụi tàn thì không có sự cố gắng, họ sẽ thực sự phải dừng lại. Tuy nhiên, những người thực sự rèn luyện, gắn bó với con chữ thì sẽ mãi tràn đầy linh cảm. Bởi vậy, ông rất đề cao những con người này. Ông cho rằng đây mới chân chính là những người tạo ra dòng lịch sử mới cho thơ ca, vĩnh viễn tồn tại theo thời gian chứ không phải nhất thời. Bởi trên con đường họ đi không có hoa hồng trải sẵn, họ phải đổ mồ hôi, bỏ thời gian ra để nghiên cứu và luyện tập.

Lê Đạt cho rằng “chữ Bầu lên nhà thơ”, ý nghĩa là đề cao những con chữ và sự thấu hiểu nó của một nhà thơ đích thực. Mỗi người sẽ có một phong cách riêng, một không gian riêng để “lưu trữ” những ý nghĩ táo bạo. Đó chính là sự khác biệt mà một nhà thơ nên có và một bài thơ nên cần. Và tất cả những gì hiển hiện trong không gian đó đều được tạo thành từ những chữ cái bình thường nhưng lại vô cùng linh hoạt. Cũng vì vậy, Lê Đạt khẳng định:  “Người làm thơ tự trọng trên lĩnh vực ngôn ngữ phải bận tâm đến việc mở mang bờ cõi ngôn ngữ, tương tự một nhà bác học mở rộng bờ cõi của khoa học, đổi khác cách nhìn tự nhiên”.

Sự đặc sắc, thăng hoa của ngôn từ còn được gắn với số phận và con đường “không thể quay đầu” mà họ chọn. Bởi, hoàn cảnh tác động rất nhiều đến phong cách và vần thơ của một người, cũng khiến nó trở thành một “chất riêng” không bị nhầm lẫn. Ông thể hiện quan điểm của mình qua câu nói: “Những câu thơ hay đều kỳ ngộ, nhưng là kỳ ngộ kết quả của một thành tâm kiên trì, một đa mang đắm đuối làm động lòng quỉ thần, chứ không phải may rủi đơn thuần. Làm thơ không phải đánh quả, và không ai trúng số độc đắc suốt đời”. Thứ đồi hỏi một nhà thơ thực thụ không chỉ cần sự rèn luyện, mà cũng cần nhiều sự sáng tạo, linh cảm của từng người.

Lê Đạt sử dụng nhiều từ thuần Việt, xoay chuyển linh hoạt giữa những con chữ mà ông coi trọng. Các từ được dùng đều thể hiện rất rõ tính cách và quan điểm của ông về câu chữ. Lập luận của ông cũng rất sắc bén và logic, những ví dụ đều vô cùng chính xác và dễ hiểu. Đó là một trong những thành công lớn nhất của một bài luận.

Lê Đạt là một người đam mê những con chữ, không ai có thể nghi ngờ được điều này. Nhan đề và nội dung của bài đều vô cùng hấp dẫn và lôi cuốn người đọc. Qua đây, ta có thể nhận thấy đượ rất nhiều vấn đề. Thứ nhất là sự quan trọng của con chữ trong việc tạo ra những tác phẩm, thứ hai là sự khẳng định tầm quan trọng của tác giả và cuối cùng, ta hiểu được những tinh hoa chắt lọc trong việc sáng tác thơ. Thơ không đơn giản chỉ để đọc, nó còn là sợi dây chia sẻ, cảm nhận.

3. Phân tích tác phẩm Chữ bầu lên nhà thơ của Lê Đạt sâu sắc:

Có thể so sánh như là sóng biển đang cuốn trôi, ôm lấy những chiếc thuyền trên biển đang lênh đênh. Thơ mang chúng ta vào thế giới tâm hồn một cách tinh tế và trong lành, từ đó dẫn dắt ta khám phá những vẻ đẹp đa dạng của cuộc sống. Tiếng đàn như tiếng hòa nhạc vượt thời gian đưa ta đi vào những không gian mới lạ, giúp ta trốn thoát khỏi bóng tối hiện tại để tiến về một ngày mai rạng ngời hơn. Nó cũng có thể đưa ta trở về những kỷ niệm đẹp đẽ từ quá khứ.

Tuy nhiên, làm thế nào chúng ta có thể nghe thấy âm thanh của những đàn đó, khi chúng chỉ là những dòng mực vô tri in lên tờ giấy trắng. Không, chúng không chỉ đơn giản là mực, chúng là ngôn ngữ của nghệ thuật. Như nhà thơ Viên Mai đã nói: “Chỉ có những bài thơ tinh tế và tuyệt đẹp mới có thể làm cho người đọc cảm thấy xúc động và phấn khích, còn những bài thơ thẳng thừng, chân thật và tầm thường có thể làm thế nào”. Viên Mai là một nhà thơ thông thái, người hiểu rõ tầm quan trọng của từ ngữ nghệ thuật trong mọi tác phẩm. Bởi đó không chỉ là cách để thể hiện ý niệm, tư tưởng và tình cảm của nhà thơ, mà còn là một cách kỳ diệu để độc giả cảm nhận và tư duy theo cảm xúc của riêng mình. Nhà thơ Lê Đạt cũng đã sáng tạo ra những ý tưởng rất sâu sắc về vấn đề này qua văn bản “Chữ bầu lên nhà thơ”.

Lê Đạt (1929-2008), tên thật là Đào Công Đạt, quê gốc ở tỉnh Bắc Giang. Ông là một nhà thơ luôn tò mò, sáng tạo, vinh danh công việc từng được gọi là “phu chữ”. Nhiều nhà thơ khao khát hiểu rõ ý nghĩa thực sự của thơ, để trả lời cho câu hỏi “Thơ là gì?”. Lê Đạt, suốt cuộc đời, sống với thơ, sống với từ ngữ. Ông giao tiếp với những dòng thơ như giao tiếp với tâm hồn của mình. Thơ không chỉ xuất hiện trong tâm trí ông dưới hình thức của các câu thơ đa nghĩa, mà còn thể hiện sự tâm tư và suy ngẫm sâu xa của ông về nó. Với ông, thơ là một loại đạo, một loại tôn giáo, một loại duyên số. Có một câu nói của Đặng Tiến: “Người ta thường so sánh nhà thơ với cuộc sống của một con tằm, nhưng Lê Đạt cảm thấy mình như một chiếc lá dâu, những phần còn lại sau khi tằm bỏ đi, chỉ còn lại phần gân, thân cây mục mịch”. “Không có nhà thơ nào mà không trải qua những thời điểm tuyệt vọng, muốn quăng bút đi kiếm việc khác để làm cho cuộc sống mạnh mẽ hơn. Nhưng thơ không chỉ đơn giản là một nghề, mà nó là một tình yêu sâu đậm”, với ông, thơ không chỉ là một công việc chướng ngại mà cả cuộc đời không thể thoát ra khỏi. Ông coi bản thân là một “phu chữ”, suốt đời phải gắn bó với công việc ghi lại từng dòng chữ để chúng trở thành tác phẩm nghệ thuật tinh tế nhất. Chữ với ông không chỉ đơn thuần là các biểu tượng giao tiếp mà còn như một thực thể sống, luôn thể hiện sự đấu tranh và phát triển. Chữ không phải là thứ vô tri vô giác, không phải là công cụ bỏ đi sau khi đã hoàn thành nhiệm vụ, mà chữ là một hình thể có linh hồn, lắng nghe tiếng nói của chữ và giao tiếp với chữ như một nhà thần thông lắng nghe và trò chuyện với thế giới bên kia.

Kể từ lúc ban đầu của văn bản, tác giả đã rõ ràng phân tích lập luận của mình. Trong văn xuôi, nguyên tắc này được gọi là “Ý tại ngôn tại”. Sự lặp lại của từ “tại” có ý nghĩa, và không có sai sót nào trong việc sử dụng nó. Tác giả cho rằng, với các tác phẩm văn xuôi, thơ, kí, và những loại tương tự, chỉ cần đọc và tiêu hóa từng câu, từng chữ, ta sẽ nhận thấy giá trị và ý nghĩa sâu xa mà nó mang đến. Tuy nhiên, với thể loại thơ, điều này khác biệt. Thơ được gọi là “Ý tại ngôn ngoại”, nghĩa là người đọc chỉ bằng cách đọc từng câu thơ, họ không thể hiểu hết những điều mà nhà thơ muốn truyền đạt. Điều kỳ diệu nằm ở việc những con chữ này có thể kích thích người đọc tạo ra nhiều tầng ý nghĩa phù hợp với cảm xúc của họ, hoàn toàn khác với những gì tác giả mong muốn truyền đạt. Lê Đạt thể hiện sự kỳ diệu của ngôn từ nghệ thuật trong thơ. Thơ thường không nằm ở những từ ngữ được viết ra, mà chính nó nằm trong những khoảng trống, những phần không viết, và cả sự yên lặng giữa các từ và câu. Ngôn ngữ của thơ được tinh chế từ cảm xúc, qua một quá trình sàng lọc và lọc lõi, đến mức tinh xảo, do đó có sự đa dạng về nghĩa và cách hiểu. Bởi vì những đặc điểm đặc biệt này, việc lắng nghe và cảm nhận của người đọc trở thành một quá trình khám phá sự tinh tế và sự bất ngờ của thơ, cùng với sự đồng tình với tác giả, đó cũng là một cách để tiếp cận thơ.

Muốn thơ đạt đến tận sâu tâm hồn, truyền đạt cảm xúc một cách triệt để, không đơn thuần là nhìn vào từng từ ngữ, mà là lắng nghe linh hồn của người tác giả thông qua mỗi dòng thơ. Ví dụ, làm thế nào chúng ta có thể nhấn mạnh sự biến đổi của cảnh vật từ mây trắng, rồi xanh, rồi vàng, và kết nối chúng với cuộc sống của bản thân và người khác. Mỗi người trong chúng ta đã có câu trả lời riêng cho điều này, thể hiện sức mạnh của thơ với sự sâu lắng trong tâm hồn người đọc – điều thực sự kỳ diệu.

Lê Đạt thể hiện sự phản đối với quan niệm sai lầm: “Những nhà thơ Việt Nam thường “chín sớm” nên “tàn lụi sớm”,” nhấn mạnh rằng sự tài năng thơ ca không thể chỉ dựa vào thiên phú, mà đòi hỏi sự lao động và cống hiến của bản thân. Ông tôn trọng những nhà thơ “với cảm xúc thăng trầm, sự đấu tranh trên từng dòng chữ, đổi mồ hôi lấy từng từ ngữ”. Ông tôn vinh thể loại thơ kết hợp với sự cảm xúc chân thật, không đòi hỏi sự cố gắng, của những nhà thơ có tài năng, nhấn mạnh rằng cảm hứng ngắn ngủi chỉ là tạm thời, không thể so sánh với những người như ông và những người cống hiến thực sự. Sáng tạo thơ ca đòi hỏi sự kiên nhẫn và đổ mồ hôi, không dành cho những tâm hồn mong manh. Chữ viết là một tri kỉ, không tự nhiên xuất hiện, ta phải tìm kiếm nó. Biết lắng nghe và tương tác với chữ, nghĩa là ta đang kết nối với một người bạn tri âm. Chữ trong thơ trở thành đồng minh của thi sĩ, chọn từng từ ngữ là sự tôn trọng và chịu trách nhiệm đối với sự sáng tạo của mình. Theo Lê Đạt:

“Với đa số chữ là tình nghĩa

Với nhà thơ chữ là tình yêu”.

Nhờ sự tôn trọng đối với vai trò của từ ngữ trong thơ, ông đã khẳng định: “Một nhà thơ có kinh nghiệm là người biết lắng nghe từ ngữ nói lên”. Ông cho rằng: “Từ ngữ thể hiện bản chất của nhà thơ”, và luôn nhấn mạnh rằng nhà thơ cần tận hưởng quá trình lựa chọn giữa ý nghĩa và hình ảnh, giữa từ ngữ và sự diễn đạt. Sự hiện hữu của một nhà thơ thể hiện qua từ ngữ trong tác phẩm thơ. Nếu nhà thơ không thể tạo ra một phong cách riêng về ngôn ngữ, điều này đồng nghĩa với việc mất đi bản thể của mình. Khi đó, tác phẩm thơ chỉ còn lại như một “nấm mồ lạnh lẽo” trong nghĩa trang thơ. Từ ngữ trong thơ, vì thế, trở thành “nhãn hiệu chứng thực” của thi nhân, là một trong những yếu tố quan trọng nhất, thậm chí là quyết định, tạo nên phong cách của nhà thơ. Vũ trụ của mỗi nhà thơ hình thành từ sự tinh tế của ngôn ngữ thơ, mà ngôn ngữ thơ chính là cách thể hiện của từ ngữ. Theo quan điểm của Lê Đạt, để xác nhận sự tồn tại của mình, “Nhà thơ phải có lòng tự trọng đối với ngôn ngữ, phải tập trung vào việc mở rộng biên giới của ngôn ngữ, tương tự như một nhà khoa học mở rộng ranh giới của khoa học, để thay đổi cách nhìn về tự nhiên”.

Theo Lê Đạt: “Con đường của thơ có nhiều hướng khác nhau, tùy thuộc vào mỗi người. Không có con đường rộng một chiều cho tất cả. Ta có thể nói rằng con đường của thơ chính là số phận của mỗi nhà thơ”. Mỗi nhà thơ đều có con đường riêng của mình, và một khi đã chọn, thật khó để quay lại. Hay còn gọi là số phận của riêng họ trong thế giới nghệ thuật khó khăn. Dù chọn hướng nào, công việc với từ ngữ là không thể bỏ qua, đó là một điều kiện tiên quyết đối với thành công của tác phẩm trong quá trình sáng tạo nghệ thuật của chính họ. Vì vậy, ông cho rằng: “Những câu thơ hay đều đằng sau một sự kỳ ngộ, nhưng đó là kỳ ngộ kết quả của sự kiên nhẫn và sự đắm chìm sâu đậm, không phải do may mắn ngẫu nhiên. Làm thơ không đơn giản là đánh chữ, không ai trúng số lớn cả đời”. Không có sự thăng hoa diệu kỳ trong sáng tạo thì không thể có những bài thơ hay. Sáng tạo thơ luôn bị ám ảnh bởi tiềm thức và tâm linh. Đi vào thế giới của thơ cũng là đi vào thế giới của những điều không thực tế, của những dự đoán sáng tạo của người nghệ sĩ. Theo ông: “Sự trẻ, sự già của nhà thơ không phụ thuộc vào tuổi tác, mà vào sức mạnh của từ ngữ”, Picasso nói một câu rất sâu sắc: “Người ta cần thời gian dài để trở lại tuổi trẻ”. Nhà thơ phải liên tục nỗ lực, cải thiện lối tư duy, vì nó có thể suy yếu theo thời gian. Việc lao động không ngừng cần thiết để được những cử tri tin tưởng bầu chọn vào kỳ tiếp theo, đừng để mất đi tài năng của mình. Thế giới “ngôn ngữ riêng” này sẽ tạo nên một hệ giá trị trong vũ trụ thơ của thi nhân. Nó vẫn khẳng định sự tồn tại của nhà thơ trong tâm trí của người đọc cũng như định vị tư cách của nhà thơ trên bảng danh dự. Thơ luôn đối mặt với nguy cơ bị tâm cảnh biến thành sa mạc. Chỉ khi nhà thơ không để tâm cảnh của mình bị biến mất, thì lúc đó nhà thơ mới có cái nhìn linh hoạt về cuộc sống và lúc đó thế giới ngôn ngữ của nhà thơ mới trở nên phong phú.

Bằng cách sử dụng các từ thuần Việt giàu hình ảnh, màu sắc, đường nét với sắc thái đặc tả mạnh, những động từ chỉ tình thái (dồn, trơ, xế, xiên ngang, đâm toạc ), những tính từ chỉ trạng thái (say, tỉnh, khuyết, tròn), phối hợp với cách tổ chức ngôn ngữ một cách sáng tạo nghệ thuật: đối, đảo ngữ, cách bắt nhịp, Hồ Xuân Hương đã bộc lộ được tâm trạng bất mãn với cuộc đời số phận và niềm khát khao hạnh phúc lứa đôi. Đó là cách chơi chữ độc đáo của bà, làm cho tên tuổi vang xa và để lại tiếng thơm muôn đời.

Bằng hàng loạt những lí luận sắc bén, Lê Đạt đã thể hiện những quan điểm về công cuộc phu chữ của nhà thơ một cách vô cùng thuyết phục và mang cá tính sáng tạo của riêng ông. Những lí lẽ dẫn chứng mà ông viết trong văn bản thực sự đã mang người đọc hiểu hơn về quá trình lao động nghệ thuật của những nhà thơ chân chính, từ đó đặt ra những yêu cầu khắt khe đối với họ. Bên cạnh đó t thấy được sự hiểu biết và chiêm nghiệm của ông trong thế giới của nghệ thuật, một con người hết đời vì thơ ca vì con chữ, đề cao những giá trị nhân văn mà nó đem lại.

Tác giả đã đưa ra nhận định hay và thú vị là Chữ bầu lên nhà thơ, để làm nổi bật tầm quan trọng của chữ đối với các nhà thơ trong quá trình sáng tạo nghệ thuật. Chữ bầu lên nhà thơ là khẳng định vai trò của ngôn ngữ đối với nhà thơ; ngôn ngữ là yếu tố không thể thiếu trong văn học; nó khẳng định tài năng, phong cách của người nghệ sĩ. Ngôn ngữ thơ là tinh hoa tối cao của ngôn ngữ, là kiến trúc ngôn từ đặc biệt; tạo lập và tôn vinh vị thế nhà thơ. Khi nhà thơ cần mẫn với chữ thì sẽ có sự lựa chọn phù hợp nhất để diễn đạt ý cần nói, để tiếng lòng của mình được vang lên, được hữu hình hóa thành câu chữ, âm thanh, nhịp điệu. Làm thơ là dùng lời và những dấu hiệu thay cho lời nói, tức là dùng chữ để thể hiện trạng thái tâm lý đang rung chuyển khác thường. Làm thơ là đang sống, không phải chỉ nhìn lại sự sống, làm sống dậy một tình cảm, một nỗi niềm trong lòng người đọc. Bài thơ là sợi dây tình cảm cho người đọc, cái trạng thái tâm lý ấy là người đọc tự tạo cho mình, chính là khi nhìn những chữ, nghe những lời từ đó tâm hồn rung lên vì chạm thấy những ý nghĩ những tình cảm mà lời và chữ của bài thơ kéo theo đằng sau như ngọn đuốc trong đêm.