Nguyên nhân, bản chất, đặc điểm chủ nghĩa tư bản độc quyền

1. Chủ nghĩa tư bản độc quyền là gì?

Lý thuyết về chủ nghĩa tư bản độc quyền nhà nước ban đầu là một luận điểm của chủ nghĩa Mác được phổ biến sau Chiến tranh thế giới thứ hai. Năm 1916, Lenin từng tuyên bố rằng Chiến tranh thế giới thứ nhất đã biến chủ nghĩa tư bản tự do thành chủ nghĩa tư bản độc quyền, nhưng ông không công bố bất kỳ lý thuyết sâu rộng nào về chủ đề này. Thuật ngữ này đề cập đến một môi trường mà nhà nước can thiệp vào nền kinh tế để bảo vệ các doanh nghiệp độc quyền hoặc chuyên chính lớn hơn khỏi các mối đe dọa. Như được Lênin hình thành trong cuốn sách nhỏ cùng tên, lý thuyết này nhằm mục đích mô tả giai đoạn lịch sử cuối cùng của chủ nghĩa tư bản, trong đó ông tin rằng Chủ nghĩa đế quốc thời đó là biểu hiện cao nhất.

Về chủ nghĩa tư bản nhà nước cũng như trong các lý thuyết chống nhà nước theo chủ nghĩa tự do từ nó.

Lý thuyết tư bản độc quyền cho rằng chủ nghĩa tư bản trải qua các giai đoạn phát triển và biến đổi khi một số thể chế thống trị của nó thay đổi đáng kể theo thời gian. Nó cũng nói rằng những thay đổi lịch sử đối với sự tập trung nhiều hơn của ngành công nghiệp cần phải được đưa vào nền tảng của lý thuyết kinh tế. Sẽ không đủ nếu chỉ đơn thuần giả định mức độ cạnh tranh cao, vì mức độ độc quyền là rất quan trọng đối với hoạt động của chủ nghĩa tư bản theo nhiều cách.

Phần lớn cuộc tranh luận về chủ nghĩa tư bản độc quyền liên quan đến mức độ tập trung của ngành công nghiệp; lực lượng nào kiểm soát tập đoàn lớn; liệu có tồn tại xu hướng trì trệ do cầu hiệu quả không; và liệu một lượng lớn cái gọi là chất thải có cần thiết cho chủ nghĩa tư bản để giảm thiểu các vấn đề về cầu một cách định kỳ hay không.

“Tư bản độc quyền” là thuật ngữ thường được sử dụng trong kinh tế chính trị mácxít và bởi một số nhà phân tích không theo chủ nghĩa Mác để chỉ định hình thức tư bản mới, thể hiện trong tập đoàn khổng lồ hiện đại, bắt đầu từ quý cuối của thế kỷ XIX, đã thay thế cho tư bản nhỏ. công ty gia đình với tư cách là đơn vị kinh tế thống trị của hệ thống, đánh dấu sự kết thúc của giai đoạn cạnh tranh tự do của chủ nghĩa tư bản và sự bắt đầu của chủ nghĩa tư bản độc quyền.

2. Nguyên nhân hình thành chủ nghĩa tư bản độc quyền? 

Vào cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX thì chủ nghĩa tư bản độc quyền đã xuất hiện xuất hiện. Độc quyền là vị trí thống trị một ngành hoặc một lĩnh vực của một công ty, đến mức loại trừ tất cả các đối thủ cạnh tranh khả thi khác. Các công ty độc quyền thường không được khuyến khích ở các quốc gia có thị trường tự do. Chúng được coi là nguyên nhân dẫn đến tình trạng khoét sâu giá cả và chất lượng giảm sút do thiếu sự lựa chọn thay thế cho người tiêu dùng. Họ cũng có thể tập trung của cải, quyền lực và ảnh hưởng vào tay một hoặc một vài cá nhân. Mặt khác, độc quyền của một số dịch vụ thiết yếu như tiện ích có thể được các chính phủ khuyến khích và thậm chí thực thi. Nguyên nhân hình thành chủ nghĩa tư bản độc quyền này chủ yếu do:

Nguyên nhân thứ nhất, là do sự phát triển và tiến bộ khoa học – kỹ thuật làm xuất hiện những ngành sản xuất mới mà ngay từ đầu đã là những ngành có trình độ tích tụ cao và nó đã làm lực lượng sản xuất ngày càng trở nên phát triển hơn trước. Khi những ngày sản xuất ứng dụng khoa học công nghệ là máy móc thì sẽ đòi hỏi việc áp dụng những hình thức kinh tế tổ chức mới đối với những xí nghiệp lớn này.

Nguyên nhân thứ hai, chủ nghĩa tư bản được quyền ra đời do có sự cạnh tranh tự do rất ngay gắt. Khi sự ra đời và tiễn bộ của khoa học kỹ thuật thì buộc các nhà tư bản phải cải tiến kỹ thuật, tăng quy mô tích luỹ. Còn đối với những doanh nghiệp nhỏ, trình độ kỹ thuật kém hoặc bị các đối thủ mạnh hơn thôn tính, hoặc phải liên kết với nhau để đứng vững trong cạnh tranh. Từ đó đã xuất hiện sự độc quyền tròng mọt ngành sản xuất để có thể phát triển và tồn tại được của các doanh nghiệp.

Nguyên nhân thứ ba, khi nền kinh tế có sự chênh lệch giữ cung và cầu ắt sẽ sảy ra cuộc khủng hoàng kinh tế làm cho nhiều xí nghiệp nhỏ và vừa bị phá sản. Các công ty muốn thoát khỏi khủng hoảng  thì cũng phải liên kết tập trung lại để sản xuất.

Bốn là, Khi các công ty tập trung và liên kết lại để kinh doanh thì tiếp tục có sự cạnh tranh giữa các xí nghiệp và công ty lớn có tiềm lực kinh tế mạnh này ngày càng khốc liệt, khó phân thắng bại, vì thế nảy sinh xu hướng thỏa hiệp, từ đó hình thành các tổ chức độc quyền.

3. Bản chất của chủ nghĩa tư bản độc quyền?

Chủ nghĩa tư bản độc quyền sẽ xuất hiện khi chủ nghĩa tư bản cạnh tranh tự do phát triển đến độ nhất định. Mới đầu khi chưa hoàn toàn là chủ nghĩa tư bản độc quyền thì các tư bản độc quyền chỉ có trong một số ngành, một số lĩnh vực của nền kinh tế. Những đến khi sức mạnh của các tổ chức độc quyền đã được nhân lên nhanh chóng và từng bước chiếm địa vị chi phối trong toàn nền kinh tế thì lúc này tư bản độc quyền đã thực sự là chủ nghĩa tư bản đúng nghia và nó đem trong mình những bản chất riêng biệt sau:

Độc quyền có đặc điểm là không có cạnh tranh, có thể dẫn đến chi phí cao cho người tiêu dùng, sản phẩm và dịch vụ kém chất lượng, và các phương thức kinh doanh tham nhũng.

Một công ty thống trị một lĩnh vực kinh doanh hoặc ngành công nghiệp có thể sử dụng vị trí đó để làm lợi thế của mình với chi phí của khách hàng. Nó có thể tạo ra sự khan hiếm giả tạo, cố định giá cả và phá vỡ quy luật tự nhiên của cung và cầu. Nó có thể cản trở những người mới tham gia vào lĩnh vực này và ngăn cản quá trình thử nghiệm hoặc phát triển sản phẩm mới. Người tiêu dùng, bị từ chối quyền lựa chọn đối thủ cạnh tranh, là thương xót của họ.

Chủ nghĩa tư bản độc quyền có một thị trường độc quyền thường trở nên không công bằng, bất bình đẳng và kém hiệu quả.

Đồng thời thì sự ra đời của chủ nghĩa tư bản độc quyền vẫn không làm thay đổi được bản chất của chủ nghĩa tư bản

4. Đặc điểm của chủ nghĩa tư bản độc quyền?

Theo quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lê nin, chủ nghĩa tư bản độc quyền có những đặc điểm như sau:

– Thứ nhất, chủ nghĩa tư bản độc quyền sẽ tập trung sản xuất và các tổ chức độc quyền

Nền kinh tế trong giai đoạn chủ nghĩa tư bản độc quyền đucợ thể hiện rõ nhất ở các xí nghiệp ở Pháp, Mỹ, Anh trong những năm 1900 thì với 1% tổng số xí nghiệp nhưng tổng số máy bay hơi nước và điện lực chiếm hơn ¾, số lượng công nhân và tổng số sản phẩm được làm ra chiếm gần một nửa so với toàn thế giới.

Đồng thời các doanh nghiệp và xí nghiệp lớn cạnh tranh nhau gay gắt và có những doanh nghiệp và xí nghiệp liên kết nhau để nắm độc quyền.

– Thứ hai, chủ nghĩa tư bản độc quyền có tư bản tài chính và đầu sỏ tài chính

Khi các ngân hàng nhỏ và vừa không đủ tiềm lực và uy tín để phục vụ yêu cầu của các xí nghiệp lớn với mức độ tích tụ cao trong sản xuất công nghiệp thì để đáp ứng với điều kiện của mình thì các tổ chức độc quyền công nghiệp đã tìm đến các ngân hàng lớn hơn.

Do đó, đã thể hiện đucợ đặc điểm của chủ nghĩa tư bả độc quyền thông qua việc các ngân hàng nhỏ phải chấm dứt hoạt động hoặc sáp nhập vào ngân hàng lớn để tồn tại. Cũng chính vì vậy đã dẫn đến sự ra đời của các tổ chức độc quyền ngân hàng

– Thứ ba, chủ nghĩa tư bản độc quyền sẽ xuất khẩu tư bản

Việc chủ nghĩa tư bản độc quyền nhằm chiếm đoạt giá trí thặng dư và các nguồn lợi nhuận khác thồng qua việc xuất khẩu giá trị của các nước nhập khẩu tư bản.