Kết án là gì? Người bị kết án là gì? Quy định “Đã bị kết án” trong Bộ luật Hình sự?

Đây là nguyên tắc mới được bổ sung trong Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015. Nguyên tắc này bắt nguồn từ Điều 14 Công ước quốc tế về các quyền dân sự, chính trị năm 1966 mà Việt Nam đã tham gia: “Không ai bị đưa ra xét xử hoặc bị trừng phạt lần thứ hai về cùng một tội phạm mà người đó đã bị kết án hoặc đã được tuyên trắng án phù hợp với pháp luật và thủ tục tố tụng hình sự của mỗi nước”.

Nguyên tắc này cũng đã cụ thể hóa Điều 31 Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2013: Không ai bị kết án hai lần vì một tội.

Nguyên tắc này thể hiện tinh thần nhân đạo và bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự. Các cơ quan tiến hành tố tụng không được khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử và kết án đối với một người mà hành vi của người đó đã bị kết án bằng bản án có hiệu lực pháp luật của tòa án. Trong quá trình giải quyết vụ án nếu xác định được hành vi phạm tội đã bị xử lý bằng quyết định, bản án đã có hiệu lực pháp luật thì phải đình chỉ vụ án.

Nguyên tắc này cụ thể hóa quy định của Hiến pháp năm 2013, phù hợp với Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị 1966: “Không ai bị đưa ra xét xử hoặc bị trừng phạt lần thứ hai về cùng một tội phạm mà người đó đã bị kết án hoặc đã được tuyên trắng án phù hợp với pháp luật và thủ tục tố tụng hình sự của mỗi nước” (Điểm 7 Điều 14). Nguyên tắc “Không ai bị kết án hai lần vì cùng một tội phạm” là kim chỉ nam cho hoạt động của Tòa án trong bảo đảm quyền con người, quyền công dân.

Tuy nhiên, cũng cần lưu ý rằng, việc xem xét lại tính có căn cứ và hợp pháp của bản án, quyết định của Tòa án có hiệu lực pháp luật không phải là xét xử lần thứ hai đối với hành vi phạm tội mà họ đã được xét xử, không vi phạm nguyên tắc này. Việc xét lại theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm là thủ tục có tính chất tương đối đặc biệt để khắc phục sai lầm trong bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật của Tòa án và đưa ra phương án khắc phục những sai lầm này không phải xét xử lần nữa với người đã bị kết án.

Bộ luật Hình sự 2015, được sửa đổi, bổ sung năm 2017 có hiệu lực kể từ ngày 01/01/2018. Tại nhiều điều luật khác nhau ở cả Phần chung và Phần các tội phạm của Bộ luật Hình sự có sử dụng cụm từ “Đã bị kết án” để quy định là yếu tố cấu thành tội phạm hoặc là được xem xét để xác định tình tiết tăng nặng, tình tiết định khung hình phạt, là yếu tố để xác định tái phạm, tái phạm nguy hiểm, có xử lý trách nhiệm hình sự hay không,… tuy nhiên yếu tố này vẫn còn nhiều cách hiểu khác nhau.

 Điều 173 Bộ luật Hình sự về tội trộm cắp tài sản quy định

“1. Người nào trộm cắp tài sản của người khác trị giá từ 2.000.000 đồng đến dưới 50.000.000 đồng hoặc dưới 2.000.000 đồng nhưng thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt cải tạo không giam giữ đến 03 năm hoặc phạt tù từ 06 tháng đến 03 năm:

…b) Đã bị kết án về tội này hoặc về một trong các tội quy định tại các Điều 168, 169, 170,171,172,174,175 và 290…”.

“Đã bị kết án” còn là căn cứ để xem xét áp dụng tình tiết tăng nặng hoặc tình tiết định khung hình phạt như “Tái phạm” hoặc “Tái phạm nguy hiểm” ở Phần chung tại Điều 53 Bộ luật Hình sự hoặc Phần các tội phạm, ví dụ như “tái phạm nguy hiểm” quy định tại Điểm q Khoản 2 Điều 251 về tội “Mua bán trái phép chất ma túy”.

Tại Điều 53 phần chung của Bộ luật Hình sự quy định về tái phạm, tái phạm nguy hiểm:

“1. Tái phạm là trường hợp đã bị kết án, chưa được xóa án tích mà lại thực hiện hành vi phạm tội do cố ý hoặc thực hiện hành vi phạm tội về tội phạm rất nghiêm trọng, tội phạm đặc biệt nghiêm trọng do vô ý.

2) Những trường hợp sau đây được coi là tái phạm nguy hiểm:

a) Đã bị kết án về tội phạm rất nghiêm trọng, tội phạm đặc biệt nghiêm trọng do cố ý, chưa được xóa án tích mà lại thực hiện hành vi phạm tội về tội phạm rất nghiêm trọng, tội phạm đặc biệt nghiêm trọng do cố ý;

b) Đã tái phạm, chưa được xóa án tích mà lại thực hiện hành vi phạm tội do cố ý”.

Hiện nay, Bộ luật Hình sự, Bộ luật Tố tụng hình sự cũng như hệ thống các văn bản hướng dẫn chưa quy định thế nào là “Đã bị kết án”. Có 02 quan điểm, cách hiểu khác nhau như sau:

– Thứ nhất: “Đã bị kết án” thì bản án đó phải có hiệu lực pháp luật, bởi Điều 31 Hiến pháp năm 2013 khẳng định “Người bị buộc tội được coi là không có tội cho đến khi được chứng minh theo trình tự luật định và có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật” và do vậy, cụm từ “đã bị kết án” phải được hiểu là án có hiệu lực pháp luật.

– Thứ hai:  cụm từ “Đã bị kết án”, được quy định tại rất nhiều điều luật của phần các tội phạm trong Bộ luật Hình sự và vẫn có thể được hiểu bản án đó phải có hiệu lực pháp luật và người bị kết án đó chưa được xóa án tích đối với bản án phải chấp hành đó.

Cả phần chung của Bộ luật Hình sự, chỉ có Điều 53 là quy định về “đã bị kết án, trong trường hợp này được hiểu là điều chỉnh đối với hành vi đã bị xét xử nhưng vẫn tiếp tục phạm tội, không có ý thức ăn năn, hối cải. Quy định này nhằm đánh vào ý thức của người phạm tội để giáo dục người phạm tội chấp hành tốt quy định của pháp luật, biết hối lỗi khi đã từng phạm tội, từng bị xét xử nên không nhất thiết bản án phải có hiệu lực pháp luật.

Đồng thời, điều này cũng nhằm để bản thân bị cáo nhận thức rằng đã từng bị đưa ra xét xử, từng bị kết án nhưng vẫn tiếp tục phạm tội thì phải bị xử lý nghiêm khắc hơn những người khác để họ không tái phạm. Do đó, trong thời gian án chưa có hiệu lực pháp luật mà tiếp tục phạm tội là hành vi phạm tội mới, phạm tội trong thời gian ngắn, vừa bị xét xử nhưng vẫn không có ý thức tôn trọng luật pháp, tôn trọng cơ quan xét xử… thì phải tính là đã bị kết án và phải bị xử lý nghiêm minh hơn những người khác thì mới phù hợp.

Các văn bản pháp luật có liên quan đến bài viết :

– Bộ luật Hình sự 2015, sửa đổi bổ sung 2017.

– Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015.