Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân

1. Khái quát về Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân:

1.1. Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân là gì?

Trong bối cảnh hiện nay, cùng với sự phát triển của khoa học công nghệ như hiện nay thì nhu cầu khai thác và sử dụng năng lượng hạt nhân cho mục đích hòa bình như y tế, công nghiệp, năng lượng… ngày càng tăng. Tuy nhiên, điều này cũng kéo theo nhiều nguy cơ bị lợi dụng để thực hiện các hành vi trái phép liên quan đến chất phóng xạ và vật liệu hạt nhân.

Thực tế cho thấy, mặc dù Việt Nam chưa ghi nhận nhiều vụ án nghiêm trọng về hành vi tàng trữ, vận chuyển hoặc phát tán vật liệu hạt nhân nhưng trên thế giới đã có nhiều trường hợp buôn bán trái phép chất phóng xạ qua biên giới, gây nguy cơ lớn cho an ninh toàn cầu. Ở Việt Nam, công tác quản lý nguồn phóng xạ vẫn còn tồn tại hạn chế, một số vụ việc mất cắp nguồn phóng xạ đã từng xảy ra cho thấy nguy cơ tội phạm trong lĩnh vực này là có thật và tiềm ẩn nhiều hệ lụy nếu không được ngăn chặn kịp thời.

Có thể đưa ra khái niệm về Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân như sau:

“Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân là hành vi nguy hiểm cho xã hội, do người có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện, xâm phạm đến chế độ quản lý độc quyền của Nhà nước về vật liệu hạt nhân, chất phóng xạ. Hành vi này không chỉ vi phạm pháp luật hình sự mà còn tiềm ẩn nguy cơ gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng đối với tính mạng, sức khỏe con người, môi trường sống và an ninh quốc gia.”

1.2. Ý nghĩa của Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân trong pháp luật hình sự:

Việc quy định và xử lý nghiêm tội danh này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng:

• Thứ nhất, về an ninh quốc phòng: bảo đảm kiểm soát chặt chẽ nguồn phóng xạ và ngăn chặn việc sử dụng vào mục đích khủng bố, phá hoại an ninh quốc gia.
• Thứ hai, về bảo vệ sức khỏe cộng đồng và môi trường: ngăn ngừa nguy cơ rò rỉ và phát tán phóng xạ gây thảm họa hạt nhân, ảnh hưởng đến đời sống con người cũng như hệ sinh thái.
• Thứ ba, về quản lý nhà nước: khẳng định sự độc quyền quản lý của Nhà nước trong lĩnh vực hạt nhân và tạo cơ sở pháp lý cho việc kiểm tra, thanh tra, xử lý vi phạm.
• Thứ tư, về hợp tác quốc tế: phù hợp với cam kết quốc tế của Việt Nam trong các công ước về chống phổ biến vũ khí hạt nhân và bảo đảm an toàn bức xạ.

1.3. Cơ sở pháp lý của Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân:

Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân hiện nay đang được quy định tại Điều 309 Bộ luật Hình sự 2015 như sau:

“1. Người nào sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân, thì bị phạt tù từ 02 năm đến 07 năm.

2. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 05 năm đến 12 năm:

a) Có tổ chức;

b) Vận chuyển, mua bán qua biên giới;

c) Làm chết người;

d) Gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác mà tỷ lệ tổn thương cơ thể 61% trở lên;

đ) Gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của 02 người trở lên mà tổng tỷ lệ tổn thương cơ thể của những người này từ 61% đến 121%;

e) Gây thiệt hại về tài sản từ 100.000.000 đồng đến dưới 500.000.000 đồng;

g) Tái phạm nguy hiểm.

3. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 10 năm đến 15 năm:

a) Làm chết 02 người;

b) Gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của 02 người trở lên mà tổng tỷ lệ tổn thương cơ thể của những người này từ 122% đến 200%;

c) Gây thiệt hại về tài sản từ 500.000.000 đồng đến dưới 1.500.000.000 đồng.

4. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 15 năm đến 20 năm hoặc tù chung thân:

a) Làm chết 03 người trở lên;

b) Gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của 03 người trở lên mà tổng tỷ lệ tổn thương cơ thể của những người này 201% trở lên;

c) Gây thiệt hại về tài sản 1.500.000.000 đồng trở lên.

5. Người phạm tội còn có thể bị phạt tiền từ 10.000.000 đồng đến 50.000.000 đồng, phạt quản chế hoặc cấm cư trú từ 01 năm đến 05 năm.”

2. Cấu thành Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân:

2.1. Khách thể:

Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân xâm phạm trực tiếp đến: Các quy định nghiêm ngặt của Nhà nước về quản lý chất phóng xạ và vật liệu hạt nhân.

Các chất này có mức độ nguy hiểm cao, ảnh hưởng nghiêm trọng đến tính mạng, sức khỏe con người cũng như môi trường sống… nên Nhà nước thực hiện độc quyền quản lý nhằm đảm bảo an toàn tuyệt đối. Mọi hành vi chiếm đoạt, sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng hay mua bán trái phép đều vi phạm pháp luật và bị xử lý nghiêm minh. Trong đó:

• Chất phóng xạ: Là chất phát ra bức xạ do quá trình phân rã hạt nhân, chuyển mức năng lượng hạt nhân, có hoạt độ phóng xạ riêng hoặc tổng hoạt độ lớn hơn mức miễn trừ (khoản 8 Điều 3 Luật Năng lượng nguyên tử 2008).
• Vật liệu hạt nhân: Là vật liệu có khả năng phân hạch bao gồm plutoni có hàm lượng đồng vị plutoni 238 không lớn hơn 80%, urani 233, urani đã làm giàu đồng vị urani 235 hoặc đồng vị urani 233, urani có thành phần đồng vị như trong tự nhiên trừ urani dưới dạng quặng hoặc đuôi quặng (khoản 16 Điều 3 Luật Năng lượng nguyên tử 2008).

2.2. Mặt khách quan:

Hành vi phạm tội thể hiện qua việc sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân. Chất phóng xạ bao gồm các nguyên tố tự nhiên hoặc nhân tạo như radi, uran, stronti… có khả năng phát ra bức xạ ion hóa gây tổn hại nghiêm trọng cho cơ thể sống khi tiếp xúc với liều lượng nhất định. Trong đó:

• Hành vi sản xuất chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân: Là làm mới hoàn toàn chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân có giá trị sử dụng theo tính năng tác dụng của chúng.
• Hành vi tàng trữ trái phép chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân: Là cất giữ chúng mà không được cơ quan Nhà nước có thẩm quyền cho phép. Nơi tàng trữ có thể là nơi ở, nơi làm việc hoặc bất kỳ ở một vị trí nào khác mà người phạm tội đã chọn. Thời gian tàng trữ dài hay ngắn không có ý nghĩa đối với việc định tội.
• Sử dụng trái phép chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân: Là sử dụng không có giấy phép hoặc không được phép của người hoặc cơ quan Nhà nước có thẩm quyền.
• Hành vi vận chuyển trái phép chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân: Là hành vi đưa các chất này từ địa điểm này đến điểm khác mà không được sự cho phép của cơ quan nhà nước có thẩm quyền hoặc không đáp ứng các điều kiện về vận chuyển.
• Phát tán chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân: Là hành vi cố ý làm cho chất phóng xạ hoặc vật liệu hạt nhân bị rò rỉ, lan truyền, khuếch tán ra môi trường tự nhiên, không gian hoặc khu vực dân cư ngoài phạm vi kiểm soát an toàn. Việc phát tán này có thể thực hiện bằng nhiều cách như: xả thải, rò rỉ trong quá trình vận chuyển, sử dụng sai mục đích hoặc cố tình tung ra để gây hậu quả. Hành vi này đặc biệt nguy hiểm vì có thể gây nhiễm xạ diện rộng, ảnh hưởng trực tiếp đến tính mạng, sức khỏe con người, gây thiệt hại lâu dài cho môi trường sinh thái, đồng thời đe dọa an ninh an toàn quốc gia. 
• Mua bán trái phép chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân: Là các hành vi mua bán không có giấy phép hoặc không được phép của cơ quan Nhà nước có thẩm quyền, không đòi hỏi phải có đầy đủ cả hai hành vi mua và bán mà chỉ cần có một trong hai hành vi đó người phạm tội cũng phải bị truy cứu trách nhiệm hình sự.
• Chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân: Bao gồm các hành vi cướp, cưỡng đoạt, tham ô, trộm cắp, lừa đảo chiếm đoạt… Có thể hiểu đây là hành vi cố ý dịch chuyển quyền quản lý, quyền chiếm hữu hợp pháp các chất phóng xạ hoặc vật liệu hạt nhân từ tổ chức, cá nhân có thẩm quyền sang cho mình hoặc cho người khác một cách trái phép. Nói cách khác, đây là hành vi lấy, giữ hoặc kiểm soát những chất đặc biệt nguy hiểm này mà không được Nhà nước cho phép.

Hậu quả của hành vi không phải là dấu hiệu bắt buộc trong cấu thành tội phạm của Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân. Do đó tội phạm này có cấu thành hình thức.

2.3. Mặt chủ quan:

Lỗi của người thực hiện tội phạm sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân là lỗi cố ý.

Động cơ và mục đích không phải là dấu hiệu bắt buộc trong cấu thành tội phạm. Thực tế, mục đích chủ yếu của tội phạm này là vụ lợi cá nhân, lợi ích kinh tế.

2.4. Chủ thể:

Chủ thể của Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân là chủ thể thường, đủ 16 tuổi trở lên và có năng lực trách nhiệm hình sự đầy đủ.

3. Khung hình phạt của Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân:

Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân theo Điều 309 Bộ luật Hình sự 2015 quy định những khung hình phạt như sau:

• Khung 1: Phạt tù từ 02 năm đến 07 năm.
• Khung 2: Phạt tù từ 05 năm đến 12 năm.
• Khung 3: Phạt tù từ 10 năm đến 15 năm.
• Khung 4: Phạt tù từ 15 năm đến 20 năm hoặc tù chung thân.
• Hình phạt bổ sung: Người phạm tội còn có thể bị phạt tiền từ 10.000.000 đồng đến 50.000.000 đồng, phạt quản chế hoặc cấm cư trú từ 01 năm đến 05 năm.

4. Các tình tiết định khung hình phạt tăng nặng theo Điều 309 Bộ luật Hình sự 2015:

Các tình tiết định khung hình phạt tăng nặng của Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân được quy định tại khoản 2, khoản 3 và khoản 4 Điều 309 Bộ luật Hình sự 2015:

4.1. Các tình tiết định khung hình phạt tăng nặng theo khoản 2 Điều 309 Bộ luật Hình sự 2015:

• Có tổ chức theo điểm a khoản 2 Điều 309 Bộ luật Hình sự 2015:

Hành vi phạm tội có tổ chức thể hiện sự cấu kết, phân công nhiệm vụ chặt chẽ giữa nhiều người nhằm thực hiện tội phạm. Tính chất có tổ chức làm tăng mức độ nguy hiểm bởi hành vi không chỉ mang tính cá nhân mà có hệ thống, gây khó khăn hơn cho công tác phát hiện, điều tra và xử lý của cơ quan có thẩm quyền.

• Vận chuyển, mua bán qua biên giới theo điểm b khoản 2 Điều 309 Bộ luật Hình sự 2015:

Việc vận chuyển hoặc mua bán chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân qua biên giới gây ra nguy cơ lan truyền và sử dụng trái phép tại nhiều quốc gia, có thể đe dọa an ninh khu vực và vi phạm các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên. Đây là tình tiết đặc biệt nguy hiểm cho an ninh quốc gia nên cần được xử lý nghiêm khắc hơn.

• Làm chết người theo điểm c khoản 2 Điều 309 Bộ luật Hình sự 2015:

Khi hành vi phạm tội trực tiếp gây hậu quả chết người thì mức độ nguy hiểm cho xã hội tăng lên rõ rệt. Đây là tình tiết phản ánh hậu quả nghiêm trọng đến tính mạng con người nên bị xử lý nghiêm khắc hơn ở khung hình phạt nặng hơn của Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân.

• Gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác mà tỷ lệ tổn thương cơ thể 61% trở lên theo điểm d khoản 2 Điều 309 Bộ luật Hình sự 2015:

Nếu hành vi làm một người bị thương tích nặng, với tỷ lệ tổn thương từ 61% trở lên thì mức độ nguy hiểm và hậu quả nghiêm trọng là căn cứ để tăng khung hình phạt đối với cá nhân phạm Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân.

• Gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của 02 người trở lên mà tổng tỷ lệ tổn thương cơ thể của những người này từ 61% đến 121% theo điểm đ khoản 2 Điều 309 Bộ luật Hình sự 2015:

Khi nhiều người bị ảnh hưởng sức khỏe nghiêm trọng do hành vi phạm tội thì tính chất nguy hiểm tăng cao vì phạm vi tác động không chỉ dừng lại ở một cá nhân đơn lẻ. Do đó đây là một trong những tình tiết định khung hình phạt tăng nặng của Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân theo khoản 2 Điều 309.

• Gây thiệt hại về tài sản từ 100.000.000 đồng đến dưới 500.000.000 đồng theo điểm e khoản 2 Điều 309 Bộ luật Hình sự 2015:

Hành vi dẫn đến hậu quả thiệt hại lớn về kinh tế cũng được coi là tình tiết tăng nặng trong quá trình xác định hình phạt của Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân. Vì tài sản bị hư hỏng, tiêu hủy do chất phóng xạ có thể ảnh hưởng cả môi trường sống.

• Tái phạm nguy hiểm theo điểm g khoản 2 Điều 309 Bộ luật Hình sự 2015:

Những trường hợp sau đây được coi là tái phạm nguy hiểm:

+ Đã bị kết án về tội phạm rất nghiêm trọng, tội phạm đặc biệt nghiêm trọng do cố ý, chưa được xóa án tích mà lại thực hiện hành vi phạm tội về tội phạm rất nghiêm trọng, tội phạm đặc biệt nghiêm trọng do cố ý;

+ Đã tái phạm, chưa được xóa án tích mà lại thực hiện hành vi phạm tội do cố ý.

4.2. Các tình tiết định khung hình phạt tăng nặng theo khoản 3 Điều 309 Bộ luật Hình sự 2015:

• Làm chết 02 người theo điểm a khoản 3 Điều 309 Bộ luật Hình sự 2015:

Trường hợp hành vi phạm tội gây hậu quả chết hai người, mức độ nguy hiểm tăng gấp bội so với làm chết một người. Vì vậy xử lý với hình phạt nghiêm khắc hơn theo khoản 3 Điều 309 Bộ luật Hình sự 2015.

• Gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của 02 người trở lên mà tổng tỷ lệ tổn thương cơ thể của những người này từ 122% đến 200% theo điểm b khoản 3 Điều 309 Bộ luật Hình sự 2015:

Nếu nhiều nạn nhân bị thương tích nghiêm trọng với tổng tỷ lệ cao, đây là hậu quả đặc biệt nặng nề cho thấy tính chất cực kỳ nguy hiểm của hành vi. Vì vậy cần xử lý nghiêm khắc hơn để đảm bảo tính răn đe cho xã hội.

• Gây thiệt hại về tài sản từ 500.000.000 đồng đến dưới 1.500.000.000 đồng theo điểm c khoản 3 Điều 309 Bộ luật Hình sự 2015:

Khi thiệt hại kinh tế ở mức rất lớn thì hậu quả không chỉ ảnh hưởng đến cá nhân mà còn gây ra tác động tiêu cực cho tổ chức, xã hội. Với tình tiết nguy hiểm như vây thì cần xử lý ở khung hình phạt nặng hơn để tăng tính răn đe.

4.3. Các tình tiết định khung hình phạt tăng nặng theo khoản 4 Điều 309 Bộ luật Hình sự 2015:

• Làm chết 03 người trở lên theo điểm a khoản 4 Điều 309 Bộ luật Hình sự 2015:

Đây là tình tiết đặc biệt nghiêm trọng trong quá trình xác định khung hình phạt của Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân; gây ra hậu quả trực tiếp đến tính mạng của nhiều người. Mức hình phạt tù chung thân có thể áp dụng, thể hiện tính răn đe mạnh mẽ hơn.

• Gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của 03 người trở lên mà tổng tỷ lệ tổn thương cơ thể của những người này 201% trở lên theo điểm b khoản 4 Điều 309 Bộ luật Hình sự 2015:

Tình tiết này phản ánh hậu quả nghiêm trọng đối với nhiều người với mức độ tổn hại sức khỏe lớn, cho thấy hành vi đặc biệt nguy hiểm. Vì vậy đây là tình tiết định khung hình phạt nặng nhất của Tội sản xuất, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, phát tán, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân.

• Gây thiệt hại về tài sản 1.500.000.000 đồng trở lên theo điểm c khoản 4 Điều 309 Bộ luật Hình sự 2015:

Thiệt hại ở mức đặc biệt lớn không chỉ gây ảnh hưởng kinh tế mà còn có thể ảnh hưởng đến an ninh, môi trường và đời sống cộng đồng. Do đó cần xử lý ở khung hình phạt cao nhất theo khoản 4 Điều 309.

Nhận xét: So với Điều 236 Bộ luật Hình sự năm 1999 thì Điều 309 Bộ luật Hình sự năm 2015 có điểm mới như sau:

• Bổ sung đối tượng tác động của tội phạm gồm cả “vật liệu hạt nhân”;
• Bổ sung hành vi phát tán chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân vào cấu thành tội phạm;
• Cụ thể hóa các tình tiết định tính (gây hậu quả nghiêm trọng, gây hậu quả rất nghiêm trọng, đặc biệt nghiêm trọng) tại cấu thành cơ bản hoặc cấu thành tăng nặng bằng các mức định lượng thiệt hại cụ thể về tính mạng (số lượng người chết), sức khỏe (tỷ lệ tổn thương cơ thể) hoặc tài sản (giá trị cụ thể của thiệt hại về tài sản);
• Tăng mức phạt tiền là hình phạt bổ sung tại khoản 5 (hình phạt bổ sung) lên thành “từ 10 triệu đồng đến 50 triệu đồng”.

Thực tế từ trước đến này, cơ quan có thẩm quyền chưa khởi tố một vụ án hình sự nào liên quan đến tội phạm này. Điều này xuất phát từ nhiều nguyên nhân, tuy nhiên đó cũng hoàn toàn là tín hiệu đáng mừng cho nước ta, khi không xảy ra loại tội phạm nguy hiểm này. Quy định tại Điều 309 Bộ luật Hình sự năm 2015 sẽ trở thành căn cứ pháp lý quan trọng để cơ quan có thẩm quyền thực hiện trách nhiệm của mình.

5. Phân biệt với Tội vi phạm quy định về quản lý chất phóng xạ, vật liệu hạt nhân:

THAM KHẢO THÊM:

• Tội chế tạo, tàng trữ, vận chuyển, sử dụng, mua bán trái phép hoặc chiếm đoạt vật liệu nổ
• Vũ khí hạt nhân là gì? Hiệp ước không phổ biến vũ khí hạt nhân năm 1968
• Vũ khí hạt nhân chiến thuật là gì? Bị cấm không? Hệ quả?