Tội chống loài người theo Điều 422 Bộ luật hình sự 2015

1. Khái quát chung về Tội chống loài người:

1.1. Tội chống loài người được hiểu như thế nào?

Trong lịch sử nhân loại, những tội ác tàn bạo như diệt chủng, nô dịch hóa, tra tấn hay hủy diệt hàng loạt dân thường đã để lại những vết thương sâu sắc cho nền văn minh thế giới. Chính vì vậy, cộng đồng quốc tế coi Tội chống loài người là một trong những tội ác nghiêm trọng nhất, đe dọa nền tảng đạo đức và pháp lý của nhân loại. Tại Việt Nam, hành vi này được hình sự hóa nhằm thực hiện cam kết quốc tế trong việc ngăn chặn và trừng trị những hành vi xâm hại nghiêm trọng đến quyền con người, đồng thời khẳng định nguyên tắc “không có vùng cấm” trong việc xử lý tội phạm mang tính chất phi nhân đạo.

Tội ác chống lại người là một khái niệm để chỉ hành vi được thực hiện có chủ đích bởi những thành phần nổi loạn nhằm chống lại con người, tội chống lại người được thực hiện trong cả thời chiến hoặc thời bình. Đây là một trong 04 loại tội ác nguy hiểm nhất mà pháp luật quốc tế quy định. Khác với tội ác chiến tranh, Tội ác chống lại loài người không phải là những hành vi bị cô lập mà đó là những hành vi được thực hiện nhằm hiện thực hóa chính sách của nhà nước hoặc một tổ chức nhất định. Thông thường thì để thực hiện tội chống lại loài người, cần phải được thực hiện có hệ thống và trên phạm vi lớn, đặt dưới sự chỉ đạo của một tổ chức hoặc một chính quyền tập thể nhất định.

Theo đó có thể hiểu: “Tội chống lại loài người là hành vi tấn công có hệ thống, trên diện rộng nhằm vào “một cộng đồng dân thường”.

1.2. Ý nghĩa:

Việc quy định Tội chống loài người trong Bộ luật Hình sự Việt Nam năm 2015 không chỉ mang giá trị răn đe đối với các hành vi vô nhân đạo, mà còn mang ý nghĩa chính trị, pháp lý và nhân văn sâu sắc, thể hiện trách nhiệm của Nhà nước Việt Nam trong việc bảo vệ các giá trị cốt lõi của nhân loại. Cụ thể:

• Thứ nhất: Về ý nghĩa chính trị pháp lý. Quy định tội chống loài người là biểu hiện rõ nét của chính sách hình sự tiến bộ của Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, phù hợp với xu thế pháp lý quốc tế. Việt Nam qua đó thể hiện cam kết mạnh mẽ trong việc tôn trọng, bảo vệ và thực thi các quyền con người, đồng thời thực hiện nghĩa vụ quốc tế với tư cách là quốc gia thành viên của nhiều công ước nhân quyền quan trọng, đặc biệt là các nguyên tắc của Quy chế Rome về Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC). Điều này khẳng định Việt Nam không dung thứ cho bất kỳ hành vi tàn ác, phi nhân đạo nào, dù do cá nhân, tổ chức hay thậm chí nhà cầm quyền thực hiện; qua đó nâng cao vị thế quốc gia trong cộng đồng quốc tế và củng cố niềm tin vào hệ thống pháp luật trong nước.
• Thứ hai: Về ý nghĩa xã hội và đạo đức. Tội chống loài người được coi là tội ác mang tính toàn cầu, vì nó không chỉ xâm hại đến tính mạng, nhân phẩm, tự do của con người trong phạm vi quốc gia mà còn đe dọa trực tiếp đến sự tồn vong của nền văn minh nhân loại. Việc hình sự hóa tội danh này thể hiện sự tôn trọng tuyệt đối đối với nhân phẩm con người, bảo vệ giá trị phổ quát về công bằng, nhân đạo, hòa bình và công lý. Đồng thời, quy định này còn mang ý nghĩa giáo dục – cảnh tỉnh sâu sắc, giúp thế hệ sau hiểu rằng những hành vi tàn bạo như diệt chủng, tra tấn, nô dịch, phân biệt chủng tộc… không bao giờ được dung thứ, dù trong bất kỳ bối cảnh chính trị, chiến tranh hay xung đột nào.
• Thứ ba: Về ý nghĩa trong công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm. Việc ghi nhận tội chống loài người trong Bộ luật Hình sự góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật hình sự Việt Nam, tạo cơ sở pháp lý để xử lý các hành vi phạm tội có tính chất quốc tế hoặc liên quan đến nhiều quốc gia. Qua đó, Việt Nam có thể hợp tác chặt chẽ với các quốc gia và tổ chức quốc tế trong hoạt động điều tra, truy tố, dẫn độ, xét xử những người phạm tội ác chống loài người, ngăn ngừa việc lợi dụng lãnh thổ hoặc chính sách quốc gia để trốn tránh trách nhiệm hình sự. Đây cũng là công cụ hữu hiệu giúp phòng ngừa từ sớm, răn đe mạnh mẽ, bảo đảm rằng các hành vi vô nhân đạo, phi đạo đức, xâm phạm nghiêm trọng đến quyền con người sẽ bị phát hiện, lên án và trừng trị nghiêm minh.

1.3. Cơ sở pháp lý:

Tội chống loài người hiện nay đang được quy định tại Điều 422 Bộ luật Hình sự 2015 như sau:

“1. Người nào trong thời bình hay trong chiến tranh mà thực hiện hành vi tiêu diệt hàng loạt dân cư của một khu vực, phá hủy nguồn sống, phá hoại cuộc sống văn hóa, tinh thần của một quốc gia hoặc một vùng lãnh thổ độc lập, có chủ quyền, làm đảo lộn nền tảng của một xã hội nhằm phá hoại xã hội đó hoặc thực hiện hành vi diệt chủng khác hoặc thực hiện hành vi diệt sinh, diệt môi trường tự nhiên, thì bị phạt tù từ 10 năm đến 20 năm, tù chung thân hoặc tử hình.

2. Phạm tội trong trường hợp do bị ép buộc hoặc do thi hành mệnh lệnh của cấp trên, thì bị phạt tù từ 10 năm đến 20 năm.”

2. Cấu thành tội phạm của Tội chống loài người:

2.1. Mặt khách quan:

Hành vi khách quan của tội phạm được quy định là hành vi tiêu diệt hàng loạt dân cư của một khu vực, phá hủy nguồn sống, phá hoại cuộc sống văn hóa tinh thần của một quốc gia hoặc một vùng lãnh thổ độc lập, có chủ quyền, làm đảo lộn nền tảng của một xã hội hoặc hành vi diệt trùng khác, hành vi diệt môi trường tự nhiên. Như vậy thì đối tượng tác động chính của hành vi khách quan của tội phạm là dân cư (tức là một cộng đồng dân thường hoặc một chủng tộc, một nhóm người hoặc nhóm tôn giáo…).

Bên cạnh đó, đối tượng tác động của hành vi khách quan của tội phạm còn có thể là các yếu tố bảo đảm nguồn sống của con người (như kho lương thực hoặc thuốc chữa bệnh…). Ngoài ra, các thiết chế văn hóa, tinh thần của quốc gia hoặc vùng lãnh thổ có ý nghĩa là nền tảng của xã hội hoặc các yếu tố của môi trường tự nhiên bảo đảm cho sự sống của con người cũng có thể là đối tượng tác động của Tội chống lại người.

Trên cơ sở quy định của điều luật có thể xác định tội phạm này bao gồm hành vi: Diệt trùng và các hành vi khác chống lại người. Hành vi tiêu diệt hàng loạt dân cư của một khu vực là hành vi giết hại hàng loạt dân thường trong một khu vực của quốc gia hoặc vùng lãnh thổ độc lập, có chủ quyền. Hành vi giết người nhằm vào số lượng dân thường lớn, có thể trong một lần hoặc nhiều lần. Tiêu diệt thể hiện hành vi không đơn giản là tước đoạt tính mạng mà với ý thức triệt tiêu cơ dân của khu vực đó.

• Hành vi phá hủy nguồn sống của một quốc gia hoặc vùng lãnh thổ độc lập, có chủ quyền là hành vi cố ý triệt tiêu các điều kiện sống của con người như phá hủy nguồn thức ăn, phá hủy nguồn nước …;
• Hành vi phá hoại cuộc sống văn hóa tinh thần của một quốc gia hoặc vùng lãnh thổ độc lập, có chủ quyền được hiểu là hành vi làm tổn hại nghiêm trọng đến các yếu tố văn hóa hoặc tinh thần của quốc gia hoặc vùng lãnh thổ nào đó, như hành vi áp đặt lối sống hà khắc, thực hiện chính sách ngu dân, phá hoại các công trình văn hóa thiết yếu, buộc người dân phải thay đổi tôn giáo …;
• Hành vi làm đảo lộn nền tảng của một xã hội được hiểu là hành vi làm thay đổi hoàn toàn theo chiều hướng xấu những yếu tố và giá trị làm cơ sở cho sự tồn tại và phát triển của xã hội đó nhằm hủy diệt hoặc gây khó khăn cho sự tồn tại của xã hội.

Ngoài ra, “hành vi diệt trùng khác” có thể được hiểu là một trong số những hành vi của tội diệt chủng theo pháp luật quốc tế. Cụ thể là được quy định tại Điều 6 của Quy chế Rome, hành vi này được thực hiện nhằm hủy diệt toàn bộ hoặc từng phần một nhóm người của dân tộc, sắc tộc hay tôn giáo nào đó. Các hành vi này có thể được xảy ra trong thời bình hoặc trong chiến tranh.

2.2. Mặt chủ quan:

Tội chống loài người được thực hiện với lỗi cố ý.

Tức là họ nhận thức rõ hành vi của mình là nguy hiểm cho xã hội và vi phạm quy định của pháp luật, thấy trước được hậu quả mà hành vi của mình sẽ gây ra nhưng vẫn thực hiện và có thái độ mong muốn hoặc mặc kệ cho hậu quả đó xảy ra.

2.3. Khách thể:

Tội chống loài người xâm phạm đến quyền sống và quyền được hòa bình của con người. Nó không chỉ xâm phạm đến quyền riêng biệt của từng con người mà còn xâm hại đến quyền của những cộng đồng người và những dân tộc người nhất định, vì nó được xác định là hành vi được thực hiện trên quy mô rộng, có đối tượng tác động là những cộng đồng người (chủng tộc hoặc dân tộc).

2.4. Chủ thể:

Chủ thể của tội chống loài người là chủ thể thường. Những người có năng lực trách nhiệm hình sự và đạt độ tuổi luật định đều có thể trở thành chủ thể của loại tội phạm này.

3. Khung hình phạt của Tội chống loài người:

Do tính chất đặc biệt nguy hiểm của loại tội phạm này lên hình phạt được quy định khá nghiêm khắc. Các hình phạt chính bao gồm tù có thời hạn và tù chung thân hoặc tử hình, đối với các tội phạm được quy định cụ thể tại Điều 421 đến Điều 423 của Bộ luật Hình sự năm 2015, đều có mức phạt cao nhất liên quan đến tử hình. Cụ thể đối với loại Tội chống loài người theo quy định tại Điều 422 của Bộ luật Hình sự năm 2015 hiện hành thì có quy định 02 khung hình phạt chính:

• Thứ nhất, khung hình phạt cơ bản được quy định là hình phạt tù từ 10 năm đến 20 năm, tù chung thân hoặc tử hình.
• Thứ hai, khung hình phạt giảm nhẹ được quy định là hình phạt tù từ 10 năm đến 20 năm, được áp dụng cho trường hợp phạm tội do bị ép buộc hoặc do thi hành mệnh lệnh của cấp trên.

4. So sánh quy định của pháp luật Việt Nam với quy định của Quy chế Rome:

4.1. Điểm giống nhau:

• Khách thể: Khách thể mà tội chống loài người xâm hại là những giá trị căn bản của sự tồn tại và phát triển của nhân loại, bao gồm: sự sống của cộng đồng dân cư trong một khu vực hoặc một quốc gia; nền tảng vật chất và tinh thần của xã hội; đời sống văn hóa tinh thần của con người; cũng như môi trường tự nhiên – không gian sinh tồn của cả con người, động thực vật. Nói cách khác, hành vi phạm tội không chỉ xâm phạm đến quyền sống và quyền con người của từng cá nhân cụ thể, mà còn đe dọa trực tiếp đến sự ổn định, an toàn và phát triển bền vững của toàn xã hội, của loài người nói chung.
• Mặt chủ quan: Tội chống loài người được thực hiện với lỗi cố ý trực tiếp. Người phạm tội nhận thức rõ tính chất vô nhân đạo, mức độ nguy hiểm đặc biệt của hành vi, thấy trước hậu quả thảm khốc mà hành vi có thể gây ra cho cộng đồng, và mong muốn hậu quả đó xảy ra. Mục đích của hành vi phạm tội thường thể hiện ý chí tiêu diệt, hủy hoại hoặc làm đảo lộn trật tự xã hội, phá vỡ nền tảng tồn tại của một cộng đồng hay một quốc gia. Đây là dấu hiệu bắt buộc về mặt chủ quan, phản ánh bản chất đặc biệt nguy hiểm, tàn bạo và phi nhân tính của loại tội phạm này.

4.2. Điểm khác biệt:

5. Vụ án chống loài người điển hình tại Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC):

Vụ án “chống loài người” tại ICC (Tòa án Hình sự Quốc tế) gần đây liên quan đến cựu Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte. Ông bị buộc tội có liên quan đến ít nhất 76 vụ giết người trong cuộc chiến chống ma túy. Tòa án Hình sự Quốc tế đã bác bỏ yêu cầu tại ngoại của ông Duterte. Các tội ác chống lại loài người là một trong những tội ác nghiêm trọng nhất mà Tòa án Hình sự Quốc tế xét xử cùng với diệt chủng, tội ác chiến tranh và tội xâm lược. 

• Cáo buộc: Các công tố viên Tòa án Hình sự Quốc tế buộc tội ông Duterte ba tội danh chống lại loài người liên quan đến hơn 76 vụ giết người trong “cuộc chiến chống ma túy” do ông phát động từ năm 2016 đến năm 2022. 
• Thái độ của bị cáo: Ông Duterte đã bác bỏ các cáo buộc này.
• Thái độ của ICC: Tòa án đã bác bỏ yêu cầu tại ngoại của ông Duterte, cho rằng việc giam giữ là cần thiết để đảm bảo ông không cản trở điều tra hay đe dọa nhân chứng.

Lưu ý về Tội ác chống lại loài người và Tòa án Hình sự Quốc tế ICC như sau:

• Tội ác chống lại loài người là một trong những tội ác quốc tế nghiêm trọng nhất mà Tòa án Hình sự Quốc tếcó thẩm quyền xét xử;
• ICC chỉ có thể xét xử các tội ác này khi Tòa có thẩm quyền, như khi tội ác được thực hiện trên lãnh thổ của một quốc gia thành viên hoặc khi Hội đồng Bảo an Liên Hợp quốc chuyển một vụ án lên Tòa án Hình sự Quốc tế;
• ICC được thành lập để xét xử những kẻ phạm tội ác quốc tế nghiêm trọng mà các tòa án quốc gia không muốn hoặc không thể xử lý nhằm đảm bảo công lý được thực thi.

THAM KHẢO THÊM:

• Tội giết người theo quy định tại Điều 123 Bộ luật hình sự
• Tội mưu sát bao nhiêu năm tù? Tội cố ý giết người không thành?
• Tội phá hoại hòa bình, gây chiến tranh xâm lược (Điều 421)