Trong tố tụng hình sự, khởi tố vụ án hình sự là bước mở đầu có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, đánh dấu việc Nhà nước chính thức sử dụng quyền lực pháp lý để xem xét, xử lý một hành vi có dấu hiệu tội phạm. Từ thời điểm này, vụ việc không còn dừng lại ở mức xác minh, phản ánh hay tố giác, mà được đưa vào quy trình tố tụng hình sự với sự tham gia của các cơ quan có thẩm quyền. Vậy: Khởi tố vụ án hình sự là gì? Và quy trình khởi tố vụ án hình sự như thế nào?
Mục lục bài viết
1. Khởi tố vụ án hình sự là gì?
Trong khoa học luật tố tụng hình sự, thuật ngữ “khởi tố vụ án hình sự” có thể được hiểu ở nhiều góc độ khác nhau.
- Là một chế định của luật tố tụng hình sự, bao gồm tập hợp những quy định về trình tự và thủ tục khởi tố vụ án hình sự;
- Hoặc là một quyết định tố tụng mở đầu cho một vụ án hình sự, đó là quyết định khởi tố vụ án hình sự.
GS.TSKH Lê Cảm đã từng đưa ra quan điểm: “Khởi tố vụ án hình sự là giai đoạn tố tụng hình sự đầu tiên mà trong đó cơ quan tư pháp hình sự có thẩm quyền căn cứ vào các quy định của pháp luật tố tụng hình sự tiến hành việc xác định có (hay không) các dấu hiệu của tội phạm trong hành vi nguy hiểm cho xã hội đã được thực hiện, đồng thời ban hành quyết định về việc khởi tố (hoặc không khởi tố) vụ án hình sự liên quan đến hành vi đó”.
Có thể hiểu khái niệm về khởi tố vụ án hình sự như sau:
“Khởi tố vụ án hình sự là một giai đoạn tố tụng hình sự đầu tiên, trong đó cơ quan hoặc người có thẩm quyền căn cứ vào các quy định của pháp luật hình sự và tố tụng hình sự xác định có hay không dấu hiệu tội phạm để quyết định khởi tố hoặc quyết định không khởi tố vụ án. Giai đoạn khởi tố bắt đầu từ khi tiếp nhận thông tin về tội phạm hoặc phát hiện tội phạm và kết thúc khi quyết định khởi tố hoặc quyết định không khởi tố vụ án hình sự được ban hành.”
Khởi tố vụ án hình sự là giai đoạn mở đầu của quá trình tố tụng, tạo cơ sở pháp lý để thực hiện các hoạt động tố tụng trong các giai đoạn tiếp theo để giải quyết vụ án hình sự trong trường hợp các cơ quan có thẩm quyền xác định sự việc xảy ra trên thực tế có dấu hiệu tội phạm. Mọi hoạt động tố tụng hình sự (trừ một số trường hợp đặc biệt) chỉ có thể được tiến hành khi có quyết định khởi tố vụ án hình sự. Đồng thời, khởi tố vụ án hình sự là một trong những biện pháp quan trọng nhằm phòng ngừa và chống tội phạm, bảo vệ lợi ích của nhà nước, xã hội, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân.
2. Quy định về thủ tục, quy trình khởi tố vụ án hình sự:
Thủ tục, quy trình tố tụng trong giai đoạn khởi tố vụ án hình sự bao gồm:
- Hoạt động tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố;
- Hoạt động giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố;
- Ra quyết định tố tụng kết thúc giai đoạn khởi tố vụ án hình sự.
Cụ thể như sau:
2.1. Tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố:
Theo Điều 146 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định thủ tục tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố như sau:
Bước 1: Khi cơ quan, tổ chức, cá nhân trực tiếp tố giác, báo tin về tội phạm, kiến nghị khởi tố thì Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra có thẩm quyền quy định tại khoản 2 Điều 145 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 phải lập biên bản tiếp nhận và ghi vào sổ tiếp nhận; có thể ghi âm hoặc ghi hình có âm thanh việc tiếp nhận.
Bước 2: Trường hợp tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố gửi qua dịch vụ bưu chính, điện thoại hoặc qua phương tiện thông tin khác thì ghi vào sổ tiếp nhận. Trường hợp phát hiện tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố không thuộc thẩm quyền giải quyết của mình thì Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra có trách nhiệm chuyển ngay tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố kèm theo tài liệu có liên quan đã tiếp nhận cho Cơ quan điều tra có thẩm quyền.
Bước 3: Chuyển hồ sơ tiếp nhận cho Cơ quan điều tra có thẩm quyền:
- Viện kiểm sát có trách nhiệm chuyển ngay tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố kèm theo tài liệu có liên quan đã tiếp nhận cho Cơ quan điều tra có thẩm quyền;
- Công an xã, phường, thị trấn, Đồn Công an có trách nhiệm tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm, lập biên bản tiếp nhận, tiến hành kiểm tra, xác minh sơ bộ và chuyển ngay tố giác, tin báo về tội phạm kèm theo tài liệu, đồ vật có liên quan cho Cơ quan điều tra có thẩm quyền;
- Các cơ quan, tổ chức khác sau khi nhận được tố giác, tin báo về tội phạm thì chuyển ngay cho Cơ quan điều tra có thẩm quyền. Trường hợp khẩn cấp thì có thể báo tin trực tiếp qua điện thoại hoặc hình thức khác cho Cơ quan điều tra nhưng sau đó phải thể hiện bằng văn bản;
- Trong thời hạn 03 ngày kể từ ngày tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố, Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra có trách nhiệm thông báo bằng văn bản về việc tiếp nhận đó cho Viện kiểm sát cùng cấp hoặc Viện kiểm sát có thẩm quyền.
2.2. Giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố:
Theo Điều 147 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định thủ tục giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố như sau:
Bước 1: Trong thời hạn 20 ngày kể từ ngày nhận được tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố, Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra phải kiểm tra, xác minh.
Trường hợp vụ việc bị tố giác, tin báo về tội phạm hoặc kiến nghị khởi tố có nhiều tình tiết phức tạp hoặc phải kiểm tra, xác minh tại nhiều địa điểm thì thời hạn giải quyết tố giác, tin báo, kiến nghị khởi tố có thể kéo dài nhưng không quá 02 tháng. Trường hợp chưa thể kết thúc việc kiểm tra, xác minh trong thời hạn quy định tại khoản 2 Điều 147 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 thì Viện trưởng Viện kiểm sát cùng cấp hoặc Viện trưởng Viện kiểm sát có thẩm quyền có thể gia hạn một lần nhưng không quá 02 tháng.
Bước 2: Chậm nhất là 05 ngày trước khi hết thời hạn kiểm tra, xác minh quy định tại khoản 2 Điều 147 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra phải có văn bản đề nghị Viện kiểm sát cùng cấp hoặc Viện kiểm sát có thẩm quyền gia hạn thời hạn kiểm tra, xác minh. Khi giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố, cơ quan có thẩm quyền có quyền tiến hành các hoạt động:
- Thu thập thông tin, tài liệu, đồ vật từ cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan để kiểm tra, xác minh nguồn tin;
- Khám nghiệm hiện trường;
- Khám nghiệm tử thi;
- Trưng cầu giám định, yêu cầu định giá tài sản.
2.3. Ra quyết định tố tụng kết thúc giai đoạn khởi tố vụ án hình sự:
Sau khi kết thúc giai đoạn giải quyết nguồn tin về tội phạm, cơ quan có thẩm quyền phải ra một trong các quyết định:
- Khởi tố vụ án hình sự;
- Không khởi tố vụ án;
- Tạm đình chỉ việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố.
3. Đặc điểm riêng biệt của giai đoạn khởi tố vụ án hình sự:
Với tính chất là một giai đoạn tố tụng độc lập, khởi tố vụ án hình sự có những đặc điểm riêng biệt như sau:
Thứ nhất, giai đoạn khởi tố vụ án hình sự có nhiệm vụ đặc trưng là xác định một sự việc xảy ra trong thực tế có hay không có dấu hiệu tội phạm, từ đó làm căn cứ để cơ quan có thẩm quyền quyết định khởi tố hoặc không khởi tố vụ án hình sự. Việc thực hiện đúng và kịp thời nhiệm vụ này nhằm bảo đảm phát hiện nhanh chóng tội phạm và người phạm tội, làm sáng tỏ sự thật khách quan của vụ việc, xử lý nghiêm minh các hành vi vi phạm pháp luật hình sự, đồng thời ngăn ngừa nguy cơ làm oan người vô tội. Quyết định khởi tố vụ án hình sự chính là cơ sở pháp lý đầu tiên để các cơ quan tiến hành tố tụng triển khai các hoạt động tố tụng ở các giai đoạn tiếp theo như điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án hình sự. Các giai đoạn tố tụng này có mối quan hệ chặt chẽ, tác động qua lại lẫn nhau, trong đó giai đoạn trước là tiền đề cần thiết cho giai đoạn sau, còn giai đoạn sau đóng vai trò kiểm nghiệm tính đúng đắn của kết quả tố tụng đã được thực hiện trước đó.
Thứ hai, căn cứ để khởi tố vụ án hình sự xuất phát từ việc tố giác, tin báo về tội phạm hoặc việc cơ quan có thẩm quyền trực tiếp phát hiện dấu hiệu của tội phạm. Pháp luật tố tụng hình sự chỉ yêu cầu “có dấu hiệu của tội phạm” mà không đòi hỏi phải “có đầy đủ dấu hiệu cấu thành tội phạm” tại thời điểm khởi tố. Bởi lẽ, quyết định khởi tố vụ án hình sự không đồng nghĩa với việc buộc tội bất kỳ cá nhân nào, mà chỉ nhằm chính thức mở đầu quá trình tố tụng để Cơ quan điều tra có căn cứ pháp lý tiến hành các hoạt động điều tra theo quy định, qua đó xác định sự thật khách quan của vụ án.
Thứ ba, hoạt động tố tụng đặc trưng của giai đoạn khởi tố vụ án hình sự là việc tiếp nhận, phân loại, kiểm tra, xác minh và giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố. Đây là những hoạt động có ý nghĩa quyết định trong việc xác lập tiền đề pháp lý cho nội dung điều tra vụ án hình sự, cụ thể là việc xác định dấu hiệu tội phạm. Sau khi tiếp nhận nguồn tin về tội phạm, cơ quan có thẩm quyền phải tiến hành kiểm tra, xác minh theo trình tự, thủ tục luật định và áp dụng các biện pháp phù hợp với tính chất từng vụ việc. Trên cơ sở kết quả kiểm tra, xác minh; nếu xác định có dấu hiệu của tội phạm thì phải ra quyết định khởi tố vụ án hình sự; trường hợp không có dấu hiệu tội phạm thì phải ra quyết định không khởi tố vụ án hình sự, bảo đảm tính khách quan, đúng pháp luật trong hoạt động tố tụng hình sự.
THAM KHẢO THÊM:
Tư vấn pháp luật qua Zalo
Liên hệ với Luật sư để được hỗ trợ:
Tư vấn pháp luật qua Zalo 
