Khởi tố bị can là gì? Khởi tố bị can trong tố tụng hình sự?

1. Khởi tố bị can là gì?

Điều 179 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định khởi tố bị can như sau:

• Khi có đủ căn cứ để xác định một người hoặc pháp nhân đã thực hiện hành vi mà Bộ luật hình sự quy định là tội phạm thì Cơ quan điều tra ra quyết định khởi tố bị can.
• Quyết định khởi tố bị can ghi rõ thời gian, địa điểm ra quyết định; họ tên, chức vụ người ra quyết định; họ tên, ngày, tháng, năm sinh, quốc tịch, dân tộc, tôn giáo, giới tính, chỗ ở, nghề nghiệp của bị can; bị can bị khởi tố về tội gì, theo điều, khoản nào của Bộ luật hình sự; thời gian, địa điểm phạm tội và những tình tiết khác của tội phạm. Trường hợp bị can bị khởi tố về nhiều tội khác nhau thì quyết định khởi tố bị can phải ghi rõ từng tội danh và điều, khoản của Bộ luật hình sự được áp dụng. 

Như vậy:

“Khởi tố bị can được hiểu là việc cơ quan tiến hành tố tụng sẽ ra quyết định khởi tố bị can để làm căn cứ xử lý theo trình tự tố tụng hình sự sau khi xác định đã có đủ căn cứ cho thấy một cá nhân hoặc pháp nhân đã thực hiện hành vi mà Bộ luật Hình sự 2015 quy định là tội phạm.”

Khởi tố bị can là một bước tố tụng quan trọng thuộc giai đoạn điều tra, đánh dấu việc cơ quan có thẩm quyền chính thức xác định chủ thể thực hiện hành vi phạm tội và tiến hành các biện pháp điều tra đối với người hoặc pháp nhân đó.

Từ thời điểm có quyết định khởi tố bị can, họ có địa vị tố tụng riêng và được pháp luật bảo đảm các quyền, nghĩa vụ theo quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự.

2. Quy định về khởi tố bị can trong tố tụng hình sự:

2.1. Thời điểm khởi tố bị can là khi nào?

Sau khi thực hiện khởi tố vụ án và có đủ căn cứ để xác định một người hoặc pháp nhân đã thực hiện hành vi mà Bộ luật Hình sự 2015 quy định là tội phạm thì Cơ quan điều tra ra quyết định khởi tố bị can (căn cứ theo khoản 1 Điều 179 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015).

2.2. Thẩm quyền ra quyết định khởi tố bị can thuộc về cơ quan nào?

Thẩm quyền ra quyết định khởi tố bị can thuộc về 03 cơ quan sau đây:

Thứ nhất: Cơ quan điều tra (theo khoản 1 Điều 179 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015).

Thứ hai: Viện kiểm sát (theo khoản 4 Điều 179 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015):

• Trường hợp phát hiện có người đã thực hiện hành vi mà Bộ luật hình sự quy định là tội phạm chưa bị khởi tố thì Viện kiểm sát yêu cầu Cơ quan điều tra ra quyết định khởi tố bị can hoặc trực tiếp ra quyết định khởi tố bị can nếu đã yêu cầu nhưng Cơ quan điều tra không thực hiện;
• Sau khi nhận hồ sơ và kết luận điều tra nếu Viện kiểm sát phát hiện có người khác đã thực hiện hành vi mà Bộ luật hình sự quy định là tội phạm trong vụ án chưa bị khởi tố thì Viện kiểm sát ra quyết định khởi tố bị can và trả hồ sơ cho Cơ quan điều tra để điều tra bổ sung.

Thứ ba: Cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra (theo khoản 1 Điều 164 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015).

2.3. Quyết định khởi tố bị can trong tố tụng hình sự là gì?

Khởi tố bị can giữ vai trò then chốt trong toàn bộ quá trình tố tụng hình sự bởi đây là bước xác định chính thức cá nhân hoặc pháp nhân bị xem là người thực hiện hành vi phạm tội theo Bộ luật Hình sự.

Quyết định khởi tố bị can tạo cơ sở pháp lý để cơ quan điều tra áp dụng các biện pháp điều tra, cưỡng chế, thu thập chứng cứ đối với đúng chủ thể của hành vi phạm tội, đồng thời xác lập địa vị tố tụng của bị can, bảo đảm họ được hưởng đầy đủ các quyền và nghĩa vụ theo quy định của pháp luật.

Việc khởi tố bị can đúng thời điểm và đúng căn cứ góp phần bảo vệ quyền con người, tránh tình trạng điều tra tùy tiện hoặc suy đoán; đồng thời nâng cao hiệu quả đấu tranh phòng, chống tội phạm bằng cách định hướng rõ ràng cho quá trình điều tra và truy tố tiếp theo.

Căn cứ theo quy định tại khoản 1 Điều 60 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định khái niệm về bị can cụ thể như sau: Bị can là người hoặc pháp nhân bị khởi tố về hình sự. Quyền và nghĩa vụ của bị can là pháp nhân được thực hiện thông qua người đại diện theo pháp luật của pháp nhân theo quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự 2015..

Theo đó, “bị can” là cá nhân hoặc pháp nhân đã bị khởi tố về hình sự. Chỉ từ thời điểm cơ quan có thẩm quyền ban hành quyết định khởi tố bị can, chủ thể đó mới được xác định là bị can và có địa vị tố tụng tương ứng. Hay nói cách khác, một người hoặc pháp nhân chỉ được coi là bị can khi có quyết định khởi tố bị can hợp pháp.

Như vậy:

“Quyết định khởi tố bị can trong tố tụng hình sự là văn bản do cơ quan có thẩm quyền ban hành nhằm xác định chính thức một cá nhân hoặc pháp nhân đã thực hiện hành vi có dấu hiệu tội phạm theo quy định của Bộ luật Hình sự. Từ thời điểm quyết định này được ban hành, người hoặc pháp nhân đó trở thành bị can và là chủ thể của các hoạt động điều tra tiếp theo. Quyết định khởi tố bị can vừa là căn cứ pháp lý để áp dụng các biện pháp tố tụng như hỏi cung, khám xét, tạm giam…, vừa bảo đảm bị can được xác lập đầy đủ quyền và nghĩa vụ trong suốt quá trình tố tụng hình sự.”

3. Quyết định khởi tố bị can trong tố tụng hình sự cần những nội dung gì?

Quyết định khởi tố bị can giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong tố tụng hình sự bởi đây là văn bản xác định chính thức cá nhân hoặc pháp nhân bị xem là người thực hiện hành vi phạm tội và trở thành chủ thể của các hoạt động điều tra tiếp theo.

Quyết định này tạo cơ sở pháp lý để cơ quan điều tra áp dụng các biện pháp tố tụng như hỏi cung, khám xét, tạm giam, kê biên tài sản…; đồng thời xác lập địa vị tố tụng của bị can, đảm bảo họ được hưởng đầy đủ quyền và nghĩa vụ theo quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự 2015.

Việc ban hành quyết định khởi tố bị can đúng thời điểm và đúng căn cứ pháp luật vừa góp phần phòng ngừa oan sai, vừa nâng cao hiệu quả đấu tranh phòng, chống tội phạm thông qua việc định hướng rõ ràng cho quá trình điều tra, truy tố và xét xử.

Khoản 2 Điều 179 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định: Quyết định khởi tố bị can ghi rõ thời gian, địa điểm ra quyết định; họ tên, chức vụ người ra quyết định; họ tên, ngày, tháng, năm sinh, quốc tịch, dân tộc, tôn giáo, giới tính, chỗ ở, nghề nghiệp của bị can; bị can bị khởi tố về tội gì, theo điều, khoản nào của Bộ luật hình sự; thời gian, địa điểm phạm tội và những tình tiết khác của tội phạm. Trường hợp bị can bị khởi tố về nhiều tội khác nhau thì quyết định khởi tố bị can phải ghi rõ từng tội danh và điều, khoản của Bộ luật hình sự được áp dụng.

Theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự, khi có đủ căn cứ xác định một cá nhân hoặc pháp nhân đã thực hiện hành vi mà Bộ luật Hình sự quy định là tội phạm, Cơ quan điều tra phải ra quyết định khởi tố bị can để làm căn cứ tiến hành các hoạt động tố tụng tiếp theo đối với người đó. Quyết định khởi tố bị can phải bảo đảm đầy đủ các nội dung theo quy định pháp luật. Bao gồm:

• Thời gian, địa điểm ra quyết định;
• Họ tên, chức vụ người ra quyết định;
• Họ tên, ngày, tháng, năm sinh, quốc tịch, dân tộc, tôn giáo, giới tính, chỗ ở, nghề nghiệp của bị can;
• Bị can bị khởi tố về tội gì, theo điều, khoản nào của Bộ luật Hình sự 2015;
• Thời gian, địa điểm phạm tội và những tình tiết khác của tội phạm;
• Ghi rõ từng tội danh và điều, khoản của Bộ luật hình sự được áp dụng Trong trường hợp bị can bị khởi tố về nhiều tội khác nhau.

THAM KHẢO THÊM:

• Khởi tố là gì? Phân biệt giữa khởi tố vụ án và khởi tố bị can?
• Bị can là gì? Quy định về khởi tố bị can trong vụ án hình sự?
• Thủ tục khởi tố vụ án, khởi tố bị can đối với pháp nhân