Di sản thờ cúng là gì? Di sản thờ cúng có bán được không?

1. Khái niệm di sản: 

Di sản là tài sản bao gồm bất động sản, động sản, hoa lợi; lợi tức thuộc sở hữu và sử dụng của người chết. Di sản được chia cho những người thừa kế theo di chúc hoặc pháp luật kể từ thời điểm mở thừa kế. Trong đó, thời điểm mở thừa kế là thời điểm người có tài sản chết. Người thừa kế là người còn sống và thường có một mối quan hệ nào đó với người đã khuất. 

Di chúc là sự thể hiện ý chí của một cá nhân nhằm chuyển tài sản của mình cho người khác sau khi người đó qua đời. Người có tài sản lập di chúc  phân chia tài sản; họ muốn tặng ai đó; và việc lập di chúc không bị chi phối bởi những người xung quanh. Và nếu chứng minh được việc lập di chúc không theo ý muốn của người để lại di sản thì di chúc bị coi là vô hiệu. Di chúc thường do cá nhân lập; hoặc vợ hoặc chồng chia tài sản của mình cho con cái. Theo nội dung của di chúc; một số người  nhận được nhiều tài sản và một số người không nhận được bất kỳ tài sản nào và điều đó không hề vi phạm pháp luật.

2. Khái niệm di sản thờ cúng:

Theo Điều 612 BLDS 2015 thì di sản bao gồm tài sản riêng của người chết, phần tài sản của người chết trong tài sản chung với người khác.

Từ xưa đến nay, văn hoá Á Đông luôn coi trọng việc thờ cúng, uống nước nhớ nguồn. Mục đích là để tỏ lòng thành kính với người đã khuất, giáo dục các thế hệ biết kính trọng những bậc trên đã khuất và ghi nhớ công lao của họ. Vì vậy, nhà nước tôn trọng, bảo vệ những truyền thống tốt đẹp này và cho phép cá nhân sử dụng một phần tài sản của mình vào việc thờ cúng.

Di sản thờ cúng được để lại theo ý muốn của người lập di chúc, không chia mà được giao cho một người quản lý. Di sản có thể là một tài sản cụ thể  nhà cửa, v.v.). Nếu là bất động sản, cây lâu năm thì người trông coi được thu hoa lợi, lợi tức và dùng vào việc thờ cúng. Người quản lý không được sử dụng chúng cho mục đích riêng của họ cũng không có quyền định đoạt. Nếu người trông coi di sản dùng vào việc thờ tự nhưng không có đủ điều kiện tiếp tục trông nom di sản đó thì những người thừa kế giao quyền quản lý cho người khác. 

Có thể thấy, di sản thờ cúng là phần di sản được dùng vào việc thờ cúng theo di chúc của người chết. 

Các di sản thờ cúng thường gặp là nhà thờ, nhà tổ, tiền, vàng, …

3. Khi nào có quyền để lại di sản cho việc thờ cúng?

Điều 626 BLDS 2015 quy định quyền của người lập di chúc như sau:

 – Chỉ định người thừa kế; tước quyền hưởng di sản của người thừa kế; 

 – Chỉ định cụ thể phần thừa kế đối với từng người thừa kế; 

 – Được quyền dành phần tài sản dùng cho việc thờ cúng và di tặng;

 – Nêu rõ nghĩa vụ của người thừa kế trong di chúc; 

 – Chỉ rõ người giữ di chúc, người quản lý và phân chia di sản.

Theo Điều 626 BLDS 2015, người lập di chúc có quyền để dành một phần di sản cho việc thờ cúng. 

Như vậy, việc để dành một phần di sản cho việc thờ cúng chỉ xảy ra trong thừa kế theo di chúc, còn trong thừa kế theo pháp luật thì không có vấn đề di sản thờ cúng. 

4. Mối quan hệ giữa di sản thừa kế và di sản thờ cúng:

Theo quy định của pháp luật hiện hành, di sản thừa kế và di sản dùng cho việc thờ cúng có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Di sản thờ cúng bắt nguồn từ di sản thừa kế. Di sản dùng cho việc thờ cúng chỉ phát sinh khi có di sản thừa kế, bởi vì di sản dùng cho thờ cúng là một phần của di sản thừa kế mà người lập di chúc phân bổ ra từ tài sản của mình. Vì vậy, việc tìm hiểu di sản thừa kế là vô cùng quan trọng, bởi chỉ như vậy mới xác định được phần tài sản  dùng vào việc thờ cúng. 

Phần di sản dùng vào việc thờ cúng, mặc dù phụ thuộc vào di sản thừa kế, nhưng tồn tại hoàn toàn độc lập với các phần khác của di sản. Theo nội dung của di chúc, phần di sản thừa kế sẽ được chia và sau đó trở thành một phần tài sản của những người thừa kế theo di chúc hoặc những người thừa kế không phụ thuộc vào nội dung của di chúc. Phần di sản đi tặng được để lại cho các đối tượng được xác định rõ trong di chúc. Phần tài sản là di sản thừa kế dùng vào việc thờ cúng thì phải để lại, không được  chia cho đối tượng khác. 

Trong trường hợp người chết có nghĩa vụ tài chính đối với người thứ ba và phần tài sản thừa kế của người đó không đủ để thực hiện nghĩa vụ tài chính của người đó, thì phần di sản thờ cúng sẽ được dùng để thực hiện nốt nghĩa vụ tài sản chưa được hoàn thành của người lập di chúc.

Ngoài ra, phần di sản dùng vào việc thờ cúng không được bảo đảm nếu người lập di chúc để lại di sản cho việc thờ cúng vào nghĩa vụ cấp dưỡng. Nếu phần tài sản thừa kế của người lập di chúc không đủ để thực hiện nghĩa vụ cấp dưỡng vào thời điểm đó thì sẽ sử dụng phần di sản thờ cúng. 

Vì vậy, nội dung Khoản 2 Điều 642 BLDS 2015 quy định rằng nếu tổng tài sản của người chết không đủ để thanh toán các nghĩa vụ về tài sản thì không được chia di sản thừa kế để dùng vào việc thờ cúng.

5. Vấn đề về “Một phần di sản thờ cúng”: 

Pháp luật quy định rõ người lập di chúc có quyền dành một phần di sản để thờ cúng, điều này hoàn toàn phù hợp với thực tiễn của xã hội Việt Nam. Tuy nhiên, ở điểm này, cần phải bàn đến việc quy định cách diễn đạt “phần di sản”. Đây là một ước tính chung, không định lượng. Vì vậy, khi Bộ luật Dân sự hiện hành đưa ra thuật ngữ “phần di sản” thì đã có nhiều tranh cãi về  thế nào là phần di sản. 

Điều 645 Bộ luật dân sự 2015 không quy định rõ ràng về việc phân chia một phần di sản để thờ cúng trong toàn bộ di sản hoặc toàn bộ di sản có thể dùng vào việc thờ cúng. Về vấn đề này, rải rác trong các quy định khác có nguyên tắc người lập di chúc không được dùng toàn bộ di sản vào việc thờ cúng mà chỉ được dùng một phần di sản. 

Quy định hiện hành chỉ dành một phần di sản để thờ cúng có một số hạn chế, cụ thể như sau: 

Thứ nhất, không quy định tỷ lệ phần trăm tối đa của di sản sử dụng vào việc thờ cúng. Điều này cho thấy BLDS năm 2015 quy định không rõ ràng, gây khó khăn cho việc áp dụng pháp luật trên thực tế. Về mặt kỹ thuật pháp lý, nếu nói chỉ một phần di sản dùng vào việc thờ cúng mà không phải toàn bộ thì phải xác định rõ phần di sản thờ cúng là bao nhiêu trong khối di sản. Nếu trong thực tiễn xét xử thì điều này sẽ gây khó khăn cho tòa án vì không có cơ sở pháp lý, không có án lệ và không có tập quán nào để ra phán quyết. 

Thứ hai, quy định hạn chế di sản dùng vào việc thờ cúng khiến cho không có sự tôn trọng với quyền tự do định đoạt của người quá cố ít. Bởi vì chủ sở hữu có quyền định đoạt tài sản của mình, mặc dù nhà nước có thể hạn chế quyền định đoạt của chủ sở hữu theo luật, nhưng cần phải có lý do hợp pháp và thuyết phục.

6. Di sản thờ cúng có được bán không?

Khoản 1 Điều 645 Bộ luật Dân sự 2015 quy định đối với trường hợp người lập di chúc để lại một phần di sản dùng vào việc thờ cúng thì phần di sản đó không được chia thừa kế và được giao cho người đã được chỉ định trong di chúc quản lý để thực hiện việc thờ cúng.

Căn cứ vào quy định trên, có thể thấy rằng, di sản dùng vào việc thờ cúng thì không được chia thừa kế. Hay nói cách khác, bản thân phần di sản thờ cúng chỉ dùng vào việc thờ cúng, không thuộc sở hữu của người thừa kế hay người khác. 

Đồng thời, phần di sản này được trao cho người có tên được chỉ định trong di chúc để quản lý. Điều 645 Bộ luật Dân sự 2016 quy định như sau:

 – Người lập di chúc chỉ định một người quản lý di sản thờ cúng;

 – Người thừa kế chuyển giao phần di sản thờ cúng cho người khác quản lý, nếu người được cử không thực hiện đúng di chúc hoặc không thực hiện đúng thỏa thuận của người thừa kế;

– Người quản lý di sản được cử bởi người thừa kế, trong trường hợp người để lại di sản không chỉ định người quản lý di sản. Nếu tất cả những người thừa kế theo di chúc đều chết thì phần di sản dùng vào việc thờ cúng thuộc về người quản lý hợp pháp trong số những người thừa kế theo pháp luật. 

Kết luận: Di sản thờ cúng được lập theo ý chí của người lập di chúc. Phần di sản này không được chia thừa kế nên không được bán phần di sản này, trừ trường hợp toàn bộ di sản không thanh toán đủ nghĩa vụ của người chết để lại.

Các văn bản pháp luật được sử dụng trong bài viết: Bộ luật dân sự năm 2015