Cơ chế và phương thức giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế

1. Khái niệm tranh chấp đầu tư quốc tế: 

Tranh chấp đầu tư quốc tế là một khái niệm phức tạp, thường xảy ra khi các nhà đầu tư nước ngoài đầu tư vào một quốc gia và sau đó xảy ra mâu thuẫn với chính phủ hoặc các tổ chức trong nước về các quyền lợi liên quan đến hoạt động kinh doanh của họ. Điều này có thể bao gồm các vấn đề liên quan đến kiểm soát vốn, quyền sở hữu, đặc quyền thương mại, quyền sử dụng đất và tài nguyên, bảo vệ nhãn hiệu và quyền sở hữu trí tuệ, và các quyền lợi khác liên quan đến hoạt động kinh doanh của các nhà đầu tư nước ngoài trong một quốc gia.

Tranh chấp đầu tư quốc tế thường được giải quyết thông qua các cơ chế giải quyết tranh chấp như trọng tài quốc tế hoặc các cơ quan tư pháp quốc tế. Các thỏa thuận thương mại và đầu tư hai bên hoặc nhiều bên có thể cung cấp các quy định về giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế.

Trọng tài quốc tế là một cơ chế phổ biến để giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế. Trọng tài quốc tế là một quy trình pháp lý cho phép các bên tranh chấp giải quyết vấn đề của họ bằng cách sử dụng một hoặc nhiều trọng tài độc lập và không thiên vị. Trọng tài quốc tế là phương tiện hiệu quả để giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế vì nó cho phép các bên tranh chấp chọn các trọng tài chuyên môn về lĩnh vực của tranh chấp, và quy trình giải quyết tranh chấp này là có tính bảo mật.

Các cơ quan tư pháp quốc tế cũng có thể được sử dụng để giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế. Điều này bao gồm việc đưa tranh chấp đến các tòa án quốc tế hoặc các tổ chức quốc tế như Tòa án Quốc tế và Công ước Liên hợp quốc về hợp đồng vận

2. Phân loại tranh chấp đầu tư quốc tế:

2.1. Tranh chấp đầu tư quốc tế giữa Nhà nước (Chính phủ) – Nhà nước (Chính phủ):

Tranh chấp đầu tư quốc tế giữa Nhà nước (Chính phủ) – Nhà nước (Chính phủ) hay còn gọi là State-State Investment Dispute Settlement là một dạng tranh chấp đầu tư quốc tế xảy ra giữa hai nước. Trong trường hợp này, nhà đầu tư nước ngoài không phải là một bên tranh chấp, mà thay vào đó là hai chính phủ của hai quốc gia khác nhau.

Các tranh chấp đầu tư quốc tế giữa Nhà nước – Nhà nước có thể xảy ra khi một quốc gia nào đó có nhà đầu tư nước ngoài đầu tư vào một quốc gia khác và sau đó xảy ra mâu thuẫn với chính phủ hoặc các tổ chức trong nước liên quan đến các quyền lợi của nhà đầu tư này. Điều này có thể bao gồm các vấn đề liên quan đến kiểm soát vốn, quyền sở hữu, đặc quyền thương mại, quyền sử dụng đất và tài nguyên, bảo vệ nhãn hiệu và quyền sở hữu trí tuệ, và các quyền lợi khác liên quan đến hoạt động kinh doanh của các nhà đầu tư nước ngoài trong một quốc gia.

Cơ chế giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế giữa Nhà nước – Nhà nước có thể được giải quyết thông qua các cơ quan tư pháp quốc tế, chẳng hạn như Tòa án Quốc tế hoặc Công ước Liên hợp quốc về hợp đồng vận chuyển hàng hóa quốc tế. Các thỏa thuận thương mại và đầu tư hai bên hoặc nhiều bên cũng có thể cung cấp các quy định về giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế giữa Nhà nước – Nhà nước.

Tuy nhiên, việc giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế giữa Nhà nước – Nhà nước có thể gặp nhiều khó khăn hơn so với các tranh chấp đầu tư quốc tế khác. Điều này có thể là do các bên tranh chấp là hai quốc gia, nơi các tranh chấp này có thể liên quan đến các vấn đề phức tạp về chính trị, an ninh trật tự và quan hệ ngoại giao. Bên cạnh đó, việc đưa ra quyết định giải quyết tranh chấp có thể bị ảnh hưởng bởi các yếu tố khác như chính trị, kinh tế và quan hệ ngoại giao giữa hai quốc gia.

Tuy nhiên, để giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế giữa Nhà nước – Nhà nước một cách hiệu quả, các bên tranh chấp có thể sử dụng các phương tiện khác nhau, bao gồm đàm phán, trọng tài và lãnh đạo cao cấp. Đối với các tranh chấp phức tạp hơn, các bên có thể sử dụng các phương tiện khác nhau để giải quyết tranh chấp này, chẳng hạn như thỏa thuận giải quyết tranh chấp thông qua đàm phán hoặc sử dụng trọng tài.

Các bên tranh chấp cũng có thể sử dụng các cơ quan đa phương để giải quyết tranh chấp này. Một trong những cơ quan quan trọng nhất trong việc giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế là Trung tâm Giải quyết tranh chấp Đầu tư Quốc tế (ICSID), một tổ chức đa phương thuộc Ngân hàng Thế giới.

2.2. Tranh chấp giữa nhà đầu tư nước ngoài và Chính phủ nước tiếp nhận đầu tư:

Tranh chấp giữa nhà đầu tư nước ngoài và Chính phủ nước tiếp nhận đầu tư (Investor-State Dispute Settlement – ISDS) là một dạng tranh chấp đầu tư quốc tế, trong đó một nhà đầu tư nước ngoài đưa ra khiếu nại về các biện pháp của Chính phủ tiếp nhận đầu tư, gây tổn thất cho quyền và lợi ích của nhà đầu tư.

Các biện pháp của Chính phủ có thể là các chính sách hoặc quy định về đầu tư, các quyết định của chính quyền về phân phối đất đai, sử dụng tài nguyên và các vấn đề liên quan đến giấy phép kinh doanh. Nếu các biện pháp này gây ảnh hưởng đến lợi ích của nhà đầu tư, họ có thể đưa ra khiếu nại và yêu cầu được giải quyết tranh chấp thông qua ISDS.

ISDS được xem là một công cụ quan trọng để bảo vệ quyền và lợi ích của các nhà đầu tư nước ngoài khi đầu tư vào các nước phát triển. Điều này có thể giúp tăng cường sự tin tưởng và khuyến khích các nhà đầu tư nước ngoài đầu tư vào các nền kinh tế đang phát triển.

Tuy nhiên, ISDS cũng đã gặp phải nhiều tranh cãi vì cho rằng nó có thể làm suy yếu chủ quyền của các nước tiếp nhận đầu tư và gây ra chi phí đắt đỏ cho các nước này. Bên cạnh đó, ISDS còn bị chỉ trích là không minh bạch và không công khai, vì các phiên tòa thường được tổ chức trong phòng họp kín và không có khả năng xem xét phán quyết của tòa án.

Hiện nay, ISDS vẫn được sử dụng rộng rãi trong các Hiệp định Thương mại tự do (FTA) và Hiệp định đầu tư (BIT) ký kết giữa các nước, nhằm tăng cường quan hệ thương mại và đầu tư giữa các quốc gia. Các quy định về ISDS trong các hiệp định này thường được đàm phán và thảo luận kỹ lưỡng trước khi ký kết, nhằm đảm bảo các lợi ích của cả hai bên.

2.3. Tranh chấp giữa thương nhân và thương nhân trong thương mại quốc tế:

Tranh chấp giữa thương nhân và thương nhân trong thương mại quốc tế là một dạng tranh chấp thương mại giữa các doanh nghiệp hoặc cá nhân tham gia vào các hoạt động kinh doanh và thương mại trên toàn cầu. Các tranh chấp này có thể xảy ra trong nhiều lĩnh vực, bao gồm bất động sản, vận tải, thương mại điện tử, dịch vụ tài chính và các lĩnh vực kinh doanh khác.

Các tranh chấp này thường xảy ra khi các bên không đồng ý với các điều khoản hợp đồng hoặc các thỏa thuận thương mại khác. Ví dụ, một bên có thể yêu cầu đòi lại tiền hoặc chênh lệch giá trị do không đáp ứng đầy đủ các điều khoản hợp đồng, hoặc khi một bên vi phạm các cam kết thương mại được đưa ra.

Để giải quyết các tranh chấp này, các bên thường sử dụng các phương tiện giải quyết tranh chấp thương mại quốc tế như trọng tài thương mại, trọng tài độc lập hoặc các giải pháp đàm phán giữa các bên.

3. Cơ chế giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế:

3.1 Các cơ chế giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế giữa quốc gia – quốc gia:

Các cơ chế giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế giữa quốc gia – quốc gia (State-State Investment Dispute Settlement) nhằm giải quyết các tranh chấp giữa các quốc gia trong quá trình đầu tư. Sau đây là một số cơ chế giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế giữa quốc gia – quốc gia:

Hiệp định thương mại toàn diện và tiến bộ (Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership – CPTPP): CPTPP là một hiệp định thương mại toàn diện và tiến bộ giữa 11 quốc gia, bao gồm cả các quốc gia châu Á và châu Mỹ. CPTPP cung cấp một cơ chế giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế giữa các quốc gia bằng cách sử dụng một hệ thống trọng tài thương mại độc lập và khách quan.

Hiệp định đầu tư giữa các quốc gia (Bilateral Investment Treaty – BIT): BIT là một loại hiệp định giữa hai quốc gia về đầu tư. BIT cung cấp các quy định về bảo vệ đầu tư và cung cấp một cơ chế giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế giữa hai quốc gia bằng cách sử dụng trọng tài thương mại.

Tòa án Công lý quốc tế (International Court of Justice – ICJ): ICJ là một tòa án quốc tế có trụ sở tại The Hague, Hà Lan. Tòa án này có nhiệm vụ giải quyết các tranh chấp giữa các quốc gia theo luật pháp quốc tế.

Pháp luật và giải quyết tranh chấp của Liên Hợp Quốc (UNCITRAL): UNCITRAL là tổ chức của Liên Hợp Quốc chịu trách nhiệm đối với việc phát triển và quản lý pháp luật về thương mại quốc tế và giải quyết tranh chấp thương mại quốc tế. UNCITRAL cung cấp một số công cụ giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế giữa quốc gia – quốc gia, bao gồm cả trọng tài thương mại và giải pháp đàm phán giữa các bên.

3.2. Cơ chế giải quyết tranh chấp giữa nhà đầu tư nước ngoài và Chính phủ nước tiếp nhận đầu tư (Investor – State Dispute Settlement – ISDS):

Cơ chế giải quyết tranh chấp giữa nhà đầu tư nước ngoài và Chính phủ nước tiếp nhận đầu tư (Investor-State Dispute Settlement – ISDS) là một cơ chế pháp lý giải quyết tranh chấp đầu tư quốc tế giữa các nhà đầu tư nước ngoài và chính phủ nước tiếp nhận đầu tư. Đây là một trong những cơ chế quan trọng để đảm bảo rằng các nhà đầu tư có được sự bảo vệ và đảm bảo quyền lợi của mình khi đầu tư ở một quốc gia nước ngoài.

Các cơ chế giải quyết tranh chấp ISDS thường được đưa vào trong các hiệp định thương mại và đầu tư hai chiều, ví dụ như Hiệp định đầu tư giữa các quốc gia (Bilateral Investment Treaty – BIT) hoặc trong các thỏa thuận thương mại tự do (Free Trade Agreement – FTA).

Các cơ chế giải quyết tranh chấp ISDS thường bao gồm các phương thức sau:

Trọng tài thương mại quốc tế: Đây là phương thức thông dụng nhất để giải quyết tranh chấp ISDS. Trong đó, một bên có thể yêu cầu một tòa trọng tài độc lập và khách quan giải quyết tranh chấp.

Đàm phán trực tiếp giữa các bên: Tranh chấp có thể được giải quyết thông qua các đàm phán trực tiếp giữa các bên.

Giám đốc điều hành: Đây là một cơ chế tương đối mới để giải quyết tranh chấp ISDS. Giám đốc điều hành được chỉ định để giải quyết tranh chấp bằng cách đưa ra các quyết định không bắt buộc.

Giám sát độc lập: Đây là một phương pháp giám sát độc lập, không có quyết định nào được đưa ra. Thay vào đó, giám sát viên chỉ có nhiệm vụ giám sát và báo cáo về quá trình giải quyết tranh chấp.