"An ninh phi truyền thống" là một cụm từ mới, được xuất hiện chính thức trong “Tuyên bố chung ASEAN – Trung Quốc về hợp tác trên lĩnh vực an ninh phi truyền thống" thông qua tại Hội nghị thượng đỉnh lần thứ 6, giữa các nước thuộc Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN). Cùng bài viết tìm hiểu về An ninh phi truyền thống và quan niệm về an ninh phi truyền thống.
Mục lục bài viết
1. An ninh phi truyền thống là gì?
Có thể nói, xuất phát điểm của khái niệm “an ninh phi truyền thống” là từ sự không thoả mãn với khái niệm truyền thống của an ninh vốn chỉ tập trung vào các vấn đề an ninh – quân sự. Theo các học giả nghiên cứu quan hệ quốc tế, có một số lý do sau khiến cho khái niệm an ninh truyền thống không còn đáp ứng với bối cảnh quốc tế hiện nay:
Thứ nhất, khái niệm “an ninh truyền thống” chỉ đưa ra các mối đe doạ về quân sự mà bỏ qua những nguy cơ khác đang ngày càng gia tăng như thảm họa môi trường, thiếu lương thực, cạn kiệt nguồn tài nguyên, suy thoái kinh tế… Tức là an ninh truyền thống nhấn mạnh an ninh chính trị và quân sự của quốc gia. Nó giả sử rằng các quốc gia chỉ là mục tiêu của vấn đề an ninh, nguồn gốc duy nhất của đe doạ quân sự là từ các khối thù địch, giá trị cơ bản của an ninh này là bảo đảm sự sống còn của quốc gia và toàn vẹn về lãnh thổ, chủ quyền; và tiếp cận thu được của an ninh chính là liên minh chính trị và ngăn chặn hạt nhân…
Chính vì vậy, khái niệm này trở nên “thiếu cân xứng” khi một loạt các thuật ngữ mới xuất hiện trong chương trình nghị sự an ninh của nhiều quốc gia như “an ninh kinh tế”, “an ninh lương thực”, “an ninh năng lượng và nguồn tài nguyên”, “an ninh môi trường”…
Thứ hai, khái niệm “an ninh truyền thống” được coi là chỉ thiên về bảo vệ lợi ích của chính quyền trung ương và tầng lớp có đặc quyền trong xã hội mà bỏ qua lợi ích của dân chúng. Hay nói cách khác, khái niệm “an ninh truyền thống” được sử dụng nhằm mục đích kiểm soát nhà nước và duy trì cơ cấu kinh tế xã hội ưu đãi đối với các tầng lớp đặc quyền. Như vậy thì khái niệm này không đảm bảo cho sự thịnh vượng và phát triển của từng cá nhân trong xã hội và do đó không thể tồn tại trong một thế giới dân chủ.
Từ những luận cứ trên, khái niệm “an ninh phi truyền thống” được sinh ra như là một sự bổ sung mặt còn thiếu trong khái niệm về an ninh nói chung.
Mặc dù cho đến nay chưa có sự thống nhất hoàn toàn về khái niệm “an ninh phi truyền thống”, nhưng có thể hiểu một cách khái quát “an ninh phi truyền thống” là an ninh mang tính chất phi quân sự và “các vấn đề an ninh phi truyền thống” là tất cả những mối đe dọa đến chủ quyền quốc gia và sự tồn tại của con người cũng như sự phát triển nói chung ngoài xung đột quân sự, chính trị và ngoại giao. An ninh phi truyền thống bao gồm nhiều lĩnh vực như an ninh kinh tế, môi trường sinh thái, khủng bố xuyên quốc gia, buôn lậu vũ khí, xung đột sắc tộc và tôn giáo, dịch bệnh, tội phạm xuyên quốc gia, buôn lậu ma túy, di cư trái phép, cướp biển và rửa tiền…
Trái lại với an ninh truyền thống, khái niệm an ninh phi truyền thống mở rộng phạm vi sang lĩnh vực kinh tế, xã hội, môi trường, sức khỏe, quyền con người. Giá trị cơ bản của khái niệm an ninh quốc gia mở rộng từ giá trị bảo vệ lãnh thổ quốc gia và chủ quyền sang các giá trị sống còn của hệ thống chính trị, truyền thống xã hội, sự hài hoà và ổn định của các quan hệ dân tộc, duy trì và toàn vẹn văn hóa, sự thịnh vượng kinh tế và phát triển, công bằng và công lý. Những mối đe doạ những giá trị này, không chỉ từ đe doạ quân sự bên ngoài và sự lật đổ chính trị, mà còn từ sự không công bằng về kinh tế hay sự tan rã xã hội…
2. Đặc điểm của an ninh phi truyền thống:
Một là, an ninh phi truyền thống bao gồm nhiều lĩnh vực khác nhau liên quan đến an ninh quốc gia và khó đối phó hay giải quyết đơn phương bằng biện pháp quân sự.
Hai là, có thể chia các vấn đề an ninh phi truyền thống thành hai nhóm bạo lực phi quân sự và phi bạo lực, trong đó nhóm bạo lực phi quân sự bao gồm khủng bố, tội phạm có tổ chức…; còn nhóm các hoạt động phi bạo lực bao gồm kinh tế, văn hóa, môi trường và dịch bệnh…
Ba là, an ninh phi truyền thống và an ninh truyền thống là hai mặt của khái niệm an ninh toàn diện. Do vậy, trong những điều kiện nhất định các mối đe dọa an ninh phi truyền thống có thể bùng phát thành các vấn đề an ninh truyền thống. Chủ nghĩa khủng bố là một ví dụ tiêu biểu có cả hai mặt an ninh truyền thống và phi truyền thống.
Bốn là, các vấn đề an ninh phi truyền thống đều mang tính xuyên quốc gia thậm chí là xuyên khu vực.
Năm là, các vấn đề an ninh phi truyền thống ảnh hưởng và hủy hoại an ninh quốc gia dần dần và lâu dài hơn so với các vấn đề an ninh truyền thống(1).
Như vậy các mối đe dọa an ninh truyền thống là nói đến nguy cơ xảy ra chiến tranh xâm lược hoặc xung đột vũ trang về biên giới, lãnh hải; nguy cơ xảy ra đảo chính quân sự nhằm lật đổ một chính quyền hoặc làm thay đổi thể chế chính trị của mỗi quốc gia. Các mối đe dọa này thường mang tính cá biệt và có thể dễ dàng nhận biết. Trong khi các mối đe dọa an ninh phi truyền thống thường mang tính phổ biến rộng rãi, thậm trí là toàn cầu và không phải bao giờ cũng dễ dàng nhận biết.
3. Các vấn đề an ninh phi truyền thống:
Nhìn chung, có thể chia các vấn đề an ninh phi truyền thống hiện nay gồm:
– Mối đe dọa của chủ nghĩa khủng bố, chủ nghĩa dân tộc, tôn giáo cực đoan.
– Mối đe dọa bắt người từ việc phổ biến vũ khí giết người hàng loạt, chạy đua vũ trang.
– Mối đe dọa từ sự bao vây, cấm vận, sức ép kinh tế, chính trị bên ngoài.
– Mối đe dọa của tội phạm xuyên quốc gia, tội phạm có tổ chức (buôn lậu ma túy, buôn bán phụ nữ, trẻ em, cướp biển, tội phạm kinh tế – tài chính, tội phạm công nghệ cao,..)
– Mối đe dọa suy thoái môi trường, thảm họa thiên tai.
– Mối đe dọa của bệnh dịch quy mô lớn (SARS, AIDS, dịch cúm gia cầm,..).
– Mối đe dọa bắt nguồn từ đói nghè, thất nghiệp, dòng người tỵ nạn,…
Như vậy quốc gia dù lớn hay nhỏ, mạnh hay yếu đều có thể bị đe dọa bởi các mối đe dọa an ninh phi truyền thống.
4. Các vấn đề pháp lý về an ninh phi truyền thống:
Hợp tác để đối phó với những thách thức an ninh phi truyền thống luôn là nội dung được ASEAN đặc biệt quan tâm. Chính vì tính cấp thiết và tầm quan trọng của vấn đề này mà tại các hội nghị chính thức của ASEAN đây là vấn đề nóng được thảo luận trên bàn nghị sự, và các văn kiện của hội nghị đều ít nhiều đề cập đến vấn đề an ninh phi truyền thống.
Hiến chương ASEAN là văn bản khai sinh ra tổ chức ASEAN, chủ yếu là các quy phạm quy định những vấn đề thuộc về cơ cấu, tổ chức của ASEAN nhưng cũng ít nhiều đề cập đến vấn đề an ninh phi truyền thống: Tại các khoản 1, 3, 8, 12 Điều 1 Hiến chương, tuy không đề cập trực tiếp đến khái niệm an ninh phi truyền thống nhưng các mục tiêu hướng đến của ASEAN là nội dung của vấn đề này.
1, Duy trì và thúc đẩy hòa bình, an ninh và ổn định tăng cường hơn nữa các giá trị hướng tới hòa bình khu vực;
3, Duy trì Đông Nam Á là một khu vực không có vũ khí hạt nhân và các loại vũ khí hủy diệt hàng loạt;
8, Đối phó hữu hiệu với tất cả các mối đe dọa, các loại tội phạm xuyên quốc gia và các thách thức xuyên biên giới phù hợp với các nguyên tắc an ninh toàn diện;
12, Tăng cường hợp tác trong việc xây dựng cho người dân ASEAN một môi trường an toàn, an ninh và không có ma túy.
Trước Hiến chương ASEAN một văn kiện pháp lý có giá trị quan trọng bậc nhất ghi nhận sự ra đời của Cộng Đồng ASEAN là Tuyên bố BaLi II năm 2003 cũng đã trực diện đề cập đến vấn đề an ninh phi truyền thống bằng cách liệt kê những vấn đề cần phối hợp giữa các quốc gia và đặt vấn đề này tại hội nghị ARF là trung tâm của cuộc hội thảo “Cộng đồng An Ninh ASEAN sẽ tận dụng hết những công cụ và cơ chế hiện hành với quan điểm tăng cường năng lực quốc gia và khu vực chống lại khủng bố, vận chuyển ma tuý, người và các loại tội phạm xuyên quốc gia; và sẽ cùng nhau làm việc để đảm bảo rằng Khu vực Đông Nam á vẫn sẽ là khu vực không có vũ khí giết người hàng loạt. Điều đó sẽ giúp ASEAN thể hiện khả năng và trách nhiệm lớn hơn nữa trong việc là động lực chính của Diễn đàn ARF.”[Xem Phần A mục 10 Tuyên bố Bali II năm 2003].
Kể từ sau Tuyên bố chung ASEAN – Trung Quốc về hợp tác trên những lĩnh vực an ninh phi truyền thống, các nước ASEAN đã triển khai với các nước đối thoại, đặc biệt là với Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Mỹ, EU, các tổ chức quốc tế trong hợp tác đấu tranh chống tội phạm xuyên quốc gia và lĩnh vực an ninh phi truyền thống. Đó là các chương trình: “Chiến lược hợp tác chống ma túy ASEAN năm 2000”; “Tuyên bố chung Bắc Kinh về hợp tác chống ma túy năm 2001”; “Tuyên bố ASEAN về hợp tác chống khủng bố”; “Tuyên bố chung ASEAN – Mỹ về hợp tác chống khủng bố” tháng 8-2002; “Tuyên bố chung ASEAN-EU về hợp tác chống khủng bố” tháng 1-2003; “Tuyên bố Ba-li II”, tháng 10-2003 về xây dựng cộng đồng ASEAN; các kỳ họp của Diễn đàn an ninh khu vực – ASEAN (ARF)…
Tuy nhiên, để thấy hết được tầm quan trọng của vấn đề an ninh phi truyền thống có lẽ không thể không nói đến ARF – diễn đàn khu vực ASEAN trung tâm của các cuộc hội thảo về vấn đề an ninh phi truyền thống.
Bởi lẽ diễn đàn khu vực ASEAN (ARF) là cơ chế đối thoại an ninh chính thức của khu vực châu Á – Thái Bình Dương, có vai trò vô cùng quan trọng trong việc thúc đẩy sự tin tưởng và hợp tác giữa các bên nhằm hạn chế tối thiểu các mối đe dọa về an ninh truyền thống và phi truyền thống của khu vực. Từ khi thành lập đến nay, ARF đã đưa ra nhiều sáng kiến, tuyên bố quan trọng, trong đó có Tuyên bố về ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC). Năm 2002, tại diễn đàn ARF, các nước ASEAN đã đề xuất các nước tham gia diễn đàn phối hợp tấn công tội phạm trên biển như buôn ma túy, vượt biên trái phép và cướp biển. Tháng 7/2005, ARF nhấn mạnh về sự phối hợp giữa các nước nhằm hạn chế và ứng phó với thảm họa thiên tai(2)
Tại hội nghị các thành viên ARF cùng xây dựng bộ khung pháp lý cho việc giải quyết vấn đề này, các văn kiện của hội nghị có ý nghĩa rất lớn thể hiện thái độ cương quyết, tận tâm cùng hợp tác để đối phó với vấn đề an ninh phi truyền thông. Có thể thấy, trước đây các vấn đề an ninh truyền thống là trung tâm của các kỳ họp an ninh khu vực, song những năm gần đây sức nóng của hội nghị lại chuyển sang vấn đề an ninh phi truyền thống. Tại hội nghị ARF năm 2010 được tổ chức tại Việt Nam Các Bộ trưởng đã thảo luận các vấn đề an ninh phi truyền thống như lương thực và an ninh năng lượng, biến đổi khí hậu, di cư bất hợp pháp, ma túy và buôn bán người, và vi phạm bản quyền, và đã nhất trí về sự cần thiết phải hành động cụ thể và tăng cường hợp tác để giải quyết những thách thức này. Các Bộ trưởng ủng hộ các nỗ lực khu vực và toàn cầu tiếp tục chống buôn lậu, nhập cư và buôn bán người, bao gồm cả thông qua quá trình Bali. Họ nhắc lại rằng sự hợp tác giữa các nước có nguồn, được vận chuyển qua với sự hỗ trợ của UNHCR, IOM và INTERPOL là rất quan trọng để kiểm soát sự chuyển động bất thường của người dân.
Các Bộ trưởng nhấn mạnh sự cần thiết phải xây dựng nhận thức chung về các mối đe dọa và thách thức trong an ninh hàng hải. Các Bộ trưởng đánh giá cao công việc của Hội nghị giữa kỳ về An ninh Hàng hải (ISM-MS) trong việc thúc đẩy nhận thức và hợp tác cụ thể về an ninh hàng hải. Về vấn đề này, các Bộ trưởng giao nhiệm vụ ISM-MS để phát triển một Kế hoạch Công tác ARF về an ninh hàng hải để xem xét trong năm giữa kỳ tiếp theo. Các Bộ trưởng tái khẳng định rằng ARF vẫn là diễn đàn quan trọng để thảo luận về các vấn đề chính trị và an ninh trong khu vực và hỗ trợ vai trò của ASEAN là động lực chính trong tiến trình ARF. Các Bộ trưởng nhấn mạnh tầm quan trọng của ARF là trụ cột trung tâm trong cấu trúc an ninh khu vực đang định. Để kết thúc này, các Bộ trưởng nhấn mạnh sự cần thiết của ARF để duy trì sự liên quan của nó và trở thành định hướng hành động nhiều hơn trong việc giải quyết những thách thức đa chiều, bao gồm cả các mối đe dọa an ninh phi truyền thống có tác động trực tiếp đến hòa bình và an ninh trong khu vực. [Xem tuyên bố của Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF) đã được triệu tập tại Hà Nội, Việt Nam, ngày 23 tháng 7 năm 2010]
Trên cơ sở, những vấn đề được thảo luận tại Hội nghị các lãnh đạo của các nước thành viên tham gia hội nghị đã cùng “quyết tâm tăng cường hơn nữa sự phối hợp và hợp tác giữa các cơ quan có liên quan của các nước thành viên ASEAN trong việc giải quyết các vấn đề an ninh phi truyền thống, đặc biệt là chống khủng bố, tội phạm xuyên quốc gia và an ninh biển. Hoàn toàn ủng hộ thực hiện Hiệp ước ASEAN về chống khủng bố và kế hoạch Hành động toàn diện của Hiệp ước và khuyến khích tất cả các quốc gia thành viên ASEAN còn lại phê chuẩn Hiệp ước ASEAN về chống khủng bố (ACCT) trong thời gian sớm nhất. Cùng nhất trí giao các quan chức cao cấp tiếp tục hoàn thiện Tuyên bố ASEAN về Cứu trợ Nhân đạo cho Người và Tàu thuyền gặp nạn trên biển. Giao nhiệm vụ cho các quan chức cao cấp phối hợp chặt chẽ với các cơ quan chuyên môn liên quan nhằm góp phần giải quyết các vấn đề an ninh phi truyền thống. [Xem tuyên bố Chung của Hội nghị các Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN lần thứ 43 “tăng cường các nỗ lực hướng tới Cộng đồng ASEAN: từ tầm nhìn đến Hành động, Hà Nội, Việt Nam, 19-20 tháng 7 năm 2010” mục 32]
Tiếp nối thành công của Hội Nghị ARF năm 2010 tại Việt Nam, gần đây nhất là hội nghị ARF năm 2012 được tổ chức tại Cam – Pu – Chia các quốc gia thành viên cũng đã thẳng thắn đề cập đến vấn đề an ninh phi truyền thống thừa nhận những hạn chế và tồn tại:
“Các Bộ trưởng đã thảo luận các mối đe dọa an ninh phi truyền thống trong khu vực. Họ thừa nhận rằng những mối đe dọa này vẫn còn những thách thức lớn đối với hòa bình và ổn định trong khu vực. Về chống khủng bố, chống tội phạm xuyên quốc gia, Bộ trưởng khuyến khích ARF tăng cường hơn nữa sự phối hợp và hợp tác giữa các thành viên tham gia ARF để khắc phục những mối đe dọa. Các Bộ trưởng hoan nghênh hiệu lực của Công ước ASEAN về Chống Khủng bố (ACCT) trong năm 2011 và bày tỏ sự ủng hộ của họ để thực hiện các ACCT. Các Bộ trưởng cũng nhấn mạnh sự cần thiết để thúc đẩy sự phối hợp giữa các thành viên ARF để đảm bảo an toàn cho việc sử dụng công nghệ thông tin và truyền thông và tăng cường phát hiện và giám sát các bệnh truyền nhiễm để đảm bảo cảnh báo sớm cho việc kiểm soát hiệu quả các ổ dịch. [Xem Tuyên bố ARF năm 2012 Điều 17]
Trên cơ sở những vấn đề được thảo luận, hội nghị không chỉ vẽ ra hiện thực mà còn đề ra những kế hoạch cụ thể cho việc hợp tác trong vấn đề an ninh phi truyền thống trên các lĩnh vực cụ thể và thực hiện trong một lộ trình cho phép nhằm đạt được sự nhất thể hóa cao độ của Cộng đồng ASEAN.
