Việc phân định rõ ba quyền quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp đã giúp nhà nước tối ưu hóa được điều này để phù hợp với thực tiễn và tiến trình cải cách đất nước trong đó có cải cách tư pháp. Bài viết dưới đây sẽ tìm hiểu về quyền tư pháp theo quy định của Hiến pháp.
Mục lục bài viết
1. Quyền tư pháp là gì?
Trong thuật ngữ tiếng Việt, chữ “tư pháp” có tới ba nghĩa hoàn toàn khác nhau. Trước hết, “tư pháp” là quyền xét xử . Khái niệm “tư pháp” dùng trong trường hợp này để chỉ các cơ quan tham gia vào hoạt động xét xử của nhà nước đối với các hành vi vi phạm pháp luật và các vụ kiện tụng về dân sự giữa công dân với nhau. Cụ thể, đó là các cơ quan phụ trách công tác điều tra, công tố, xét xử để xử lý tội phạm theo trình tự tố tụng hình sự và tố tụng dân sự. Chữ “cải cách tư pháp” dùng hiện nay là nhằm cải cách tổ chức và hoạt động ở các cơ quan điều tra (công an) công tố (viện kiểm sát) và xét xử (tòa án).
Trong học thuyết tam quyền phân lập, nhà nước có ba quyền: lập pháp (làm pháp luật), hành pháp (thi hành pháp luật) và tư pháp, thì chữ tư pháp này được dùng để chỉ một nhánh quyền lực nhà nước phụ trách công việc xét xử và bảo vệ pháp luật. Hiểu theo nghĩa này, hiện nay chúng ta cũng có từ “lý lịch tư pháp” nghĩa là loại giấy tờ do cơ quan chuyên trách lập, ghi có hay không có các quyết định của tòa án đối với người phạm tội theo bản án của tòa án tuyên (chú ý: cơ quan phụ trách lý lịch tư pháp hiện nay lại thuộc ngành hành pháp, hành chính nói dưới đây, chứ không thuộc ngành tòa án).
“Tư pháp” còn có nghĩa là sự công bằng, pháp luật. Trong nhánh hành pháp (không phải là nhánh tư pháp như nói trên) của nhà nước, ở nhiều nước đều có ngành phụ trách các công việc liên quan đến pháp luật. Hiểu theo nghĩa này, ở nước ta hiện nay có Bộ Tư pháp (cơ quan thành viên của Chính phủ), Sở Tư pháp (cơ quan chuyên môn giúp việc cho Ủy ban nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương), Phòng Tư pháp (cơ quan chuyên môn giúp việc cho Ủy ban nhân dân quận, huyện, thị xã, thành phố thuộc tỉnh) và các cán bộ Tư pháp – Hộ tịch giúp việc cho Ủy ban nhân dân ở cấp phường, xã, thị trấn. Các cơ quan này phụ trách hoạt động quản lý nhà nước (hành chính) chuyên môn liên quan đến pháp luật như: công tác xây dựng và thẩm định văn bản quy phạm pháp luật; kiểm tra, xử lý văn bản quy phạm pháp luật; phổ biến, giáo dục pháp luật; công chứng, chứng thực; hộ tịch; quốc tịch; nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài; lý lịch tư pháp; luật sư;
Ngoài ra, chữ “tư pháp” còn có một nghĩa khác nữa là ngành luật tư . “Luật tư” (tư pháp) nghĩa là ngành luật điều chỉnh các quan hệ giữa tư nhân với nhau (như: luật dân sự hay dân luật,
Nói tóm lại, quyền tư pháp là quyền bảo vệ luật pháp, đảm bảo cho pháp luật được thực hiện và chống lại các hành vi vi phạm pháp luật. Quyền tư pháp do Tòa án và Viện Kiểm sát tiến hành. Theo luật học, cơ quan tư pháp hay hệ thống tư pháp là một hệ thống tòa án nhân danh quyền tối cao hoặc nhà nước để thực thi công lý, một cơ chế để giải quyết các tranh chấp. Thuật ngữ này cũng được dùng để đề cập đến cả quan tòa ở các cấp, những người thiết lập nền móng cho một bộ máy tư pháp và cả những người trợ giúp cho hệ thống này hoạt động tốt. Cụ thể tại Khoản 2, Điều 102, Hiến pháp 2013 quy định: “Tòa án nhân dân là cơ quan xét xử của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp”. Bằng quy định này, lần đầu tiên trong Hiến pháp, cơ quan thực hiện quyền tư pháp ở Việt Nam được khẳng định là Tòa án nhân dân, theo đó, quyền tư pháp được hiểu là quyền xét xử. So với thời kỳ trước
Quyền tư pháp tiếng Anh là: “Judicial rights”.
2. Quyền tư pháp theo quy định của Hiến pháp:
2.1. Những nguyên tắc cơ bản của quyền tư pháp:
– Quyền tư pháp ở việt nam chỉ do các – Tòa án – thực hiện.
– Những nguyên tắc cơ bản của quyền tư pháp ở Việt Nam là:
+ Quyền tư pháp ở Việt Nam được thể hiện bằng thủ tục tố tụng về hiến pháp, hành chính, hình sự, dân sự và kinh tế (trọng tài) nhằm bảo vệ những cơ sở của chế độ hiến định, nhân thân, các quyền tự và tự do của con người và của công dân, cũng như hòa bình và an ninh của nhân loại;
+ Tôn trọng thực sự tính tối cao của chủ quyền của nhân dân so với chủ quyền của nhà nước trong hoạt động tư pháp để bảo đảm cho hoạt động tư pháp thực sự độc lập vì sự thực thi công lý công bằng và lẽ phải trong một Nhà nước pháp quyền đích thực của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân;
+ Tuân thủ nghiêm chỉnh tính pháp chế tối thượng và hiệu quả trực tiếp của Hiến pháp, đồng thời độc lập chịu trách nhiệm trong quá trình thực hiện các chức năng, tham quyền được Hiến pháp và luật quy định đối với bộ máy tư pháp;
+ Hợp tác cùng với bộ máy lập pháp, bộ máy hành pháp và bộ máy kiểm sát trong việc thực hiện các chức năng, thẩm quyền của mỗi nhánh để bảo đảm cho cơ chế phân công và cân bằng, kiểm tra và chế ước giữa các nhánh quyền lực được thực thi một cách đồng bộ, thống nhất và có hiệu quả cao trong các lĩnh vực hoạt động Nhà nước vì lợi ích chung của Tổ quốc và nhân dân;
+ Thực sự công tâm, vô tư, khách quan và không được để cho bất kỳ sự thiên kiến chính trị hay sự tác động của cá nhân hay nhóm người nào có thể làm ảnh hưởng đến hoạt động tố tụng tư pháp, cũng như sự kiểm tra của nhánh quyền tư pháp đối với nhánh quyền lập pháp và nhánh quyền hành pháp mà Hiến pháp và luật quy định;
+ Hợp tác cùng với bộ máy lập pháp và bộ máy hành pháp trong việc thực hiện các chức năng, tham quyền của mỗi nhánh để bảo đảm cho cơ chế phân công và cân bằng, kiểm tra và chế ước giữa ba nhánh quyền lực được thực thi một cách đồng bộ, thống nhất và có hiệu quả cao trong các lĩnh vực hoạt động Nhà nước vì lợi ích chung của Tổ quốc và nhân dân.
Các quy định của hệ thống pháp luật quốc gia về tồ chức, hoạt động của bộ máy tư pháp ở Việt Nam phải tuyệt đối tuân thủ và dựa trên các nguyên tắc cơ bản trên.
2.2. Bộ máy tư pháp:
Bộ máy tư pháp bao gồm các cơ quan tố tụng tư pháp tạo thành hệ thống Tòa án và các cơ quan kiểm sát tư pháp tạo thành hệ thống Viện kiểm sát ở Việt Nam: Chỉ có Các Cơ quan tố tụng tư pháp mới có thẩm quyền giải quyết và đưa ra phán quyết đối với các vụ việc tố tụng về hiến pháp, hành chính, hình sự, dân sự và kinh tế (trọng tài); Hoạt động của các cơ quan tư pháp là độc lập, chỉ tuân theo Hiến pháp, pháp luật vả không phụ thuộc vào bất kỳ cá nhân, cơ quan hay tổ chức nào; Bất kỳ hành vi (bằng hành động hoặc không hành động) nào nhằm cản trở, tác động hoặc gây ảnh hưởng đối với hoạt động của các cơ quan tư pháp đều là sự vi phạm nghiêm trọng hiến pháp và phải bị xử lý nghiêm khắc theo luật định.
3. Những điểm mới của Hiến pháp 2013 về quyền tư pháp:
Thứ nhất, trong Hiến pháp 1992 (sửa đổi, bổ sung năm 2001) quyền tư pháp mới chỉ xuất hiện 1 lần tại Điều 2 về nguyên tắc tổ chức thực hiện quyền lực nhà nước. Theo đó, quyền lực nhà nước là thống nhất có sự phân công, phối hợp giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp, nhưng nội dung của quyền tư pháp, cơ quan thực hiện quyền tư pháp chưa được xác định cụ thể. Điều này đã được Hiến pháp 2013 khắc phục bằng việc khẳng định” Tòa án nhân dân là cơ quan xét xử… thực hiện quyền tư pháp”. Quy định này của Hiến pháp được cho là sẽ tác động mạnh mẽ đến nhận thức về chức năng, vai trò, nhiệm vụ và tổ chức của hệ thống Tòa án để bảo đảm cơ quan này thực sự là cơ quan thực hiện quyền tư pháp. Vấn đề còn lại là nhận thức đúng đắn quyền tư pháp trong nhà nước pháp quyền ở các phương diện lý luận và xây dựng pháp luật và thực tiễn và tổ chức thực hiện.
Thứ hai, Hiến pháp 2013 cùng với việc ghi nhận quyền tư pháp là một loại quyền lực nhà nước, là việc khẳng định cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước trong đó với tư cách là một quyền lực trong bộ ba quyền lực nhà nước đặt ra vai trò kiểm soát quyền lực của quyền tư pháp và kiểm soát chính quyền tư pháp bằng các cơ chế khác nhau.
Thứ ba, điểm mới quan trọng của Hiến pháp liên quan đến quyền tư pháp đó là bổ sung các nhiệm vụ của Tòa án với tư cách cơ quan thực hiện quyền tư pháp. Theo đó, Tòa án thông qua chức năng xét xử thực hiện nhiệm vụ bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân. Như vậy nhiệm vụ bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người là 2 bổ sung được đánh giá rất cao của Hiến pháp 2013 về Tòa án và quyền tư pháp. Hai điểm mới quan trọng này cho thấy sự đột phá trong nhận thức cũng như trong hiến định về quyền tư pháp, nói cách khác: Yêu cầu tôn trọng các giá trị của công lý đã và đang mở ra một tư duy mới, một triết lý tư pháp mới. Nhận thức Tòa án có nhiệm vụ bảo vệ công lý còn làm tư pháp ở Việt Nam tiến gần với quan niệm có tính phổ quát về mục đích và nhiệm vụ của quyền tư pháp và thực hiện quyền tư pháp: Mục đích của việc thực hiện quyền tư pháp trong nhà nước pháp quyền chính là thông qua pháp luật thực thi công lý, bảo vệ quyền con người. Không thể có nhà nước pháp quyền đích thực khi việc thực hiện quyền lực tư pháp không đảm bảo công lý; tòa án không phải là người đại diện và thực thi công lý. Công lý, Tòa án bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người là những vấn đề rất mới không chỉ trong Hiến pháp mà còn cả trong khoa học và thực tiễn, đòi hỏi cần tiếp tục nghiên cứu đem đến nhận thức chung và triển khai thực hiện trên thực tế.
Thứ tư, Hiến pháp 2013 còn có quy định mới về nhiệm vụ của Tòa án nhân dân tối cao: Tòa án nhân dân tối cao thực hiện việc tổng kết thực tiễn xét xử, bảo đảm áp dụng thống nhất pháp luật trong xét xử. Quy định này mở đường cho việc thực hiện nhiệm vụ của cải cách tư pháp là Tòa án nhân dân tối cao phát triển án án lệ và cho việc tiếp tục nghiên cứu để trao chức năng giải thích pháp luật cho Tòa án, đảm bảo để Tòa án thực sự là “cơ quan thực hiện quyền tư pháp”
Thứ năm, Hiến pháp 2013 đã đặt ra các nguyên tắc mới hoặc làm mới các nguyên tắc làm nền tảng cho hoạt động xét xử nói riêng và thực hiện quyền tư pháp nói chung. Trước hết là nguyên tắc “Tranh tụng trong xét xử được đảm bảo”. Tranh tụng trong tố tụng là vấn đề được đề cập trong khoa học pháp lý từ lâu và Nghị quyết về Cải cách tư pháp cũng chỉ đạo cần cải cách quy trình tố tụng theo hướng “mở rộng tranh tụng”. Cụ thể hóa quan điểm chỉ đạo này, tranh tụng đã trở thành nguyên tắc được Hiến định. Điểm đáng chú ý ở đây là không phải nguyên tắc tranh tụng mà là “nguyên tắc tranh tụng trong xét xử được đảm bảo”. Đây thực sự là vấn đề lý thú đối với khoa học và vấn đề phức tạp trong thực tiễn.
Ngoài ra, về nguyên tắc độc lập xét xét xử Hiến pháp 2013 đã bổ sung theo hướng làm rõ nội dung của nguyên tắc này: “Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật; nghiêm cấm cơ quan, tổ chức, cá nhân can thiệp vào việc xét xử của Thẩm phán, Hội thẩm. Nguyên tắc này cụ thể hóa nguyên tắc tư pháp độc lập trong nhà nước pháp quyền. Theo đó, độc lập tư pháp được xem xét ở 3 phương diện: độc lập của quyền tư pháp, độc lập của Tòa án và độc lập của Thẩm phán.
Hiến pháp 2013 cũng có nhưng quy định mới không nằm ở Chương về Tòa án nhân dân nhưng lại có ý nghĩa rất quan trọng đối với việc thực hiện quyền tư pháp. Đó là, các quyền trong lĩnh vực tư pháp được quy định mới, bổ sung, làm rõ trong chương quyền con người, quyền công dân, thể hiện tập trung nhất tại Điều 31. Điều này quy định rất nhiều quyền con người trong lĩnh vực tư pháp và tư pháp hình sự, có thể khái quát đây là “quyền xét xử công bằng”- Một trong những tiêu chuẩn trong tố tụng hình sự của luật nhân quyền quốc tế đã được thể hiện trong Hiến pháp Việt nam. Không chỉ là quyền con người mà nhà nước phải đảm bảo, các quyền này còn là nguyên tắc mang tính chỉ đạo, định hướng cho pháp luật cũng như thực tiễn tố tụng hình sự Việt Nam. Đó là các nguyên tắc không ai bị bắt giữ tùy tiện, suy đoán vô tội, nguyên tắc xét xử không quá mức chậm trễ, nguyên tắc không bị kết án hai lần vì một tội phạm; nguyên tắc bảo đảm quyền bào chữa…
Căn cứ pháp lý sử dụng trong bài viết:
– Luật Hiến pháp năm 2013;
– Luật Tổ chức tòa án nhân dân năm 2014.
