Thủ tục khởi tố vụ án, khởi tố bị can đối với pháp nhân

1. Thủ tục khởi tố vụ án đối với pháp nhân:

Bên cạnh các hành vi vi phạm quy định pháp luật của cá nhân, một số pháp nhân thương mại vì lợi ích cục bộ đã thực hiện hành vi vi phạm quy định của pháp luật gây ra nhiều thiệt hại đáng nghiêm trọng cho xã hội. Chính vì vậy, pháp luật hình sự đã quy định cụ thể về vấn đề truy cứu trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân thương mại.

Trước hết, khởi tố vụ án hình sự là một trong những chế định quan trọng của pháp luật hình sự. Khởi tố vụ án hình sự là việc cơ quan nhà nước có thẩm quyền chính thức công khai trước toàn xã hội đã có hành vi phạm tội xảy ra trên thực tế và bắt đầu triển khai một loạt các hoạt động thực hiện quyền truy cứu trách nhiệm hình sự đối với cá nhân, tổ chức đã thực hiện hành vi vi phạm pháp luật đó. Vì vậy, quyết định khởi tố vụ án hình sự được ban hành bởi cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Bộ luật hình sự hiện hành cũng có những quy định về vấn đề xử lý trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân phạm tội, tương ứng với đó là quy định về thủ tục tố tụng, khởi tố vụ án hình sự đối với pháp nhân trong Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015.

Căn cứ theo quy định tại Điều 431 của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 có quy định về phạm vi áp dụng. Theo đó, thủ tục tố tụng đối với pháp nhân khi bị tố giác, báo tin về tội phạm, kiến nghị khởi tố, truy tố, điều tra, xét xử, thi hành án sẽ được thực hiện theo quy định của Bộ luật này.

Căn cứ theo quy định tại Điều 432 của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 có quy định về vấn đề khởi tố vụ án, thay đổi và bổ sung quyết định khởi tố vụ án hình sự đối với pháp nhân. Theo đó, khi xác định có dấu hiệu tội phạm do pháp nhân thực hiện trên thực tế thì cơ quan nhà nước có thẩm quyền ra quyết định khởi tố vụ án hình sự theo quy định tại Điều 143, Điều 153, Điều 154 của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015. Căn cứ và trình tự, thủ tục thay đổi hoặc bổ sung đối với quyết định khởi tố vụ án hình sự sẽ được thực hiện theo quy định tại Điều 156 của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015.

Như vậy, có thể khái quát quy trình và thủ tục khởi tố vụ án hình sự đối với pháp nhân thương mại phạm tội như sau:

Bước 1: Tiếp nhận tin báo, tố giác tội phạm và kiến nghị khởi tố. Theo đó, quá trình tiếp nhận tin báo, tố giác và kiến nghị khởi tố được xem là bước đầu tiên để xác định dấu hiệu phạm tội. Căn cứ theo quy định tại Điều 143 của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015, căn cứ để xác định dấu hiệu phạm tội bao gồm:

• Tố giác của cá nhân;

• Tin báo của cá nhân, cơ quan và tổ chức;

• Tin báo trên các phương tiện truyền thông, thông tin đại chúng;

• Kiến nghị khởi tố của cơ quan có thẩm quyền;

• Cơ quan nhà nước có thẩm quyền tiến hành tố tụng trực tiếp phát hiện ra dấu hiệu tội phạm;

• Người phạm tội tự thú tại cơ quan có thẩm quyền.

Bước 2: Kiểm tra và xác minh các tin tức liên quan đến tội phạm. Căn cứ theo quy định tại Điều 143 của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015, chỉ được phép tiến hành thủ tục khởi tố vụ án hình sự khi đã xác định có dấu hiệu của tội phạm. Vì vậy, sau khi tiếp nhận tin báo, tố giác về tội phạm, cơ quan nhà nước có thẩm quyền cần phải tiến hành hoạt động xác định xem có dấu hiệu tội phạm hay không.

Bước 3: Ra quyết định khởi tố hoặc không khởi tố vụ án hình sự. Sau khi đã tiến hành hoạt động kiểm tra, xác minh nguồn tin liên quan đến tội phạm và nhận thấy có dấu hiệu của tội phạm trên thực tế, cơ quan có thẩm quyền khởi tố trong phạm vi trách nhiệm, quyền hạn của mình cần phải ra quyết định khởi tố vụ án hình sự. Trong trường hợp có một trong những căn cứ được quy định cụ thể tại Điều 157 của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 thì người có quyền khởi tố vụ án ra quyết định không khởi tố vụ án hình sự. Đồng thời, căn cứ theo quy định tại Điều 153 của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 thì thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự được xác định như sau:

• Cơ quan điều tra là cơ quan có thẩm quyền ra quyết định khởi tố vụ án hình sự đối với tất cả vụ việc có dấu hiệu tội phạm, ngoại trừ những vụ việc do cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra, hội đồng xét xử hoặc Viện kiểm sát đang trong quá trình thụ lý, giải quyết;

• Cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra là cơ quan có thẩm quyền ra quyết định khởi tố vụ án hình sự trong một số trường hợp nhất định;

• Viện kiểm sát là cơ quan nhà nước có thẩm quyền ra quyết định khởi tố vụ án hình sự trong trường hợp: Viện kiểm sát hủy bỏ quyết định không khởi tố vụ án hình sự của cơ quan điều tra và cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra; viện kiểm sát trực tiếp giải quyết tin báo hoặc tin tố giác về tội phạm; viện kiểm sát trực tiếp phát hiện dấu hiệu của tội phạm trên thực tế hoặc theo yêu cầu khởi tố của hội đồng xét xử;

• Hội đồng xét xử là cơ quan có thẩm quyền ra quyết định khởi tố vụ án hoặc yêu cầu viện kiểm sát ra quyết định khởi tố vụ án hình sự trong trường hợp thông qua quá trình xét xử tại phiên tòa phát hiện việc bỏ lọt tội phạm.

2. Thủ tục khởi tố bị can đối với pháp nhân: 

Căn cứ theo quy định tại Điều 433 của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 có quy định về vấn đề khởi tố bị can, thay đổi hoặc bổ sung quyết định khởi tố bị can đối với pháp nhân thương mại. Theo đó:

• Khi có đầy đủ căn cứ xác định pháp nhân đã thực hiện hành vi vi phạm quy định của pháp luật hình sự thì cơ quan có thẩm quyền cần phải ra quyết định khởi tố bị can đối với pháp nhân đó;

• Quyết định khởi tố bị can đối với pháp nhân cần phải ghi rõ thời gian và địa điểm ra quyết định khởi tố; họ tên và chức vụ của người ra quyết định khởi tố; tên và địa chỉ của pháp nhân theo quyết định thành lập được ban hành bởi cơ quan có thẩm quyền; tội danh theo quy định của pháp luật hình sự; thời gian phạm tội, địa điểm phạm tội và một số tình tiết khác của tội phạm;

• Trong trường hợp pháp nhân thương mại bị khởi tố về nhiều tội danh khác nhau theo quy định của pháp luật hình sự thì trong quyết định khởi tố bị can đối với pháp nhân thương mại bắt buộc phải ghi rõ từng tội danh, điều khoản của Bộ luật hình sự đã áp dụng;

• Thẩm quyền, quy trình, thủ tục khởi tố bị can sẽ được thực hiện theo quy định tại Điều 179 của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015.

Đối chiếu với quy định tại Điều 179 của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015, thủ tục và quy trình khởi tố bị can đối với pháp nhân thương mại phạm tội được thực hiện như sau:

Bước 1: Khi đã có đầy đủ căn cứ để xác định pháp nhân đã thực hiện hành vi vi phạm quy định của pháp luật thì cơ quan điều tra sẽ ra quyết định khởi tố bị can. Trong khoảng thời gian 24 giờ được tính bắt đầu kể từ khi ra quyết định khởi tố bị can, cơ quan điều tra cần phải gửi quyết định khởi tố và một số giấy tờ, tài liệu có liên quan về việc khởi tố bị can cho Viện kiểm sát cùng cấp để tiến hành thủ tục phê duyệt. Trong khoảng thời gian 03 ngày được tính bắt đầu kể từ ngày nhận được quyết định khởi tố bị can, Viện kiểm sát bắt buộc phải xem xét và ra quyết định phê chuẩn hoặc quyết định hủy bỏ quyết định khởi tố bị can hoặc yêu cầu cơ quan điều tra bổ sung thêm một số giấy tờ, tài liệu, chứng cứ làm căn cứ để quyết định việc phê chuẩn, sau đó gửi về cho Cơ quan điều tra. Trong trường hợp Viện kiểm sát yêu cầu bổ sung chứng cứ, giấy tờ, tài liệu có liên quan thì trong khoảng thời gian 03 ngày được tính bắt đầu kể từ ngày nhận được chứng cứ, tài liệu bổ sung, Viện kiểm sát cần phải ra quyết định phê chuẩn quyết định khởi tố bị can hoặc hủy bỏ quyết định khởi tố bị can.

Bước 2: Trong trường hợp phát hiện có chủ thể đã thực hiện hành vi vi phạm quy định của pháp luật nhưng chưa bị khởi tố thì Viện kiểm sát cần phải gửi văn bản yêu cầu cơ quan điều tra ra quyết định khởi tố bị can hoặc trực tiếp ra quyết định khởi tố bị can nếu đã yêu cầu cơ quan điều tra tuy nhiên cơ quan điều tra không thực hiện. Trong khoảng thời gian 24 giờ kể từ khi ra quyết định khởi tố bị can, Viện kiểm sát cần phải gửi cho cơ quan điều tra để tiến hành hoạt động điều tra theo thủ tục chung. 

Sau khi nhận được hồ sơ và nhận được kết luận điều tra, trong trường hợp Viện kiểm sát phát hiện có người đã thực hiện hành vi vi phạm quy định của pháp luật hình sự nhưng chưa bị khởi tố thì viện kiểm sát cần phải ra quyết định khởi tố bị can và trả hồ sơ cho cơ quan điều tra để cơ quan điều tra tiến hành thủ tục điều tra bổ sung.

Bước 3: Sau khi nhận được quyết định phê chuẩn quyết định khởi tố bị can hoặc sau khi nhận được quyết định khởi tố bị can của Viện kiểm sát, cơ quan điều tra bắt buộc phải giao ngay quyết định khởi tố bị can, quyết định phê chuẩn quyết định khởi tố bị can và giải thích đầy đủ quyền, nghĩa vụ cho các bị can. Ngoài ra, sau khi nhận được quyết định phê chuẩn quyết định khởi tố bị can của Viện kiểm sát, cơ quan điều tra cần phải chụp ảnh, lập danh sách, chỉ bản cho người bị khởi tố và đưa vào thành phần hồ sơ vụ án hình sự. Việc giao và nhận các quyết định có liên quan cần phải được lập thành biên bản căn cứ theo quy định tại Điều 133 của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015.

3. Những vấn đề cần phải chứng minh khi tiến hành khởi tố đối với pháp nhân:

Căn cứ theo quy định tại Điều 441 của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 có quy định về những vấn đề cần phải chứng minh khi tiến hành thủ tục tố tụng (trong đó bao gồm khởi tố vụ án và khởi tố bị can) đối với pháp nhân thương mại bị buộc tội. Bao gồm những vấn đề cần phải chứng minh như sau:

• Có hành vi phạm tội xảy ra trên thực tế hay không, thời gian phạm tội, địa điểm và một số tình tiết khác có liên quan của hành vi phạm tội thuộc trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại theo quy định của pháp luật hình sự;

• Lỗi của pháp nhân và lỗi của cá nhân là thành viên của pháp nhân đó;

• Tính chất, mức độ thiệt hại do hành vi phạm tội của pháp nhân gây ra trên thực tế;

• Nguyên nhân và điều kiện phạm tội;

• Một số tình tiết giảm nhẹ, tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự và những tình tiết khác có liên quan đến vấn đề miễn hình phạt cho pháp nhân.

THAM KHẢO THÊM:

• Khởi tố bị can là gì? Quy định về khởi tố bị can trong tố tụng hình sự?
• Hủy bỏ, thay đổi hoặc bổ sung quyết định khởi tố bị can
• Mẫu quyết định thay đổi quyết định khởi tố bị can đối với pháp nhân