Nghị luận về lòng yêu nước trong bài thơ Câu cá mùa thu

Nguyễn Khuyến được sinh ra và trưởng thành trong một vùng quê yên bình. Phần lớn cuộc đời ông gắn liền với mảnh đất Yên Đổ, nơi hình ảnh này đã khắc sâu vào từng dòng thơ với những đặc trưng rõ ràng. Qua các tác phẩm của ông, chúng ta cảm nhận được tình cảm chân thành dành cho quê hương và đất nước từ một người được gọi là “nhà thơ của làng cảnh Việt Nam”.

Toàn bộ bài thơ là một bức tranh thu nhỏ về làng quê Bắc Bộ với những nét đặc sắc và ấn tượng:

“Ao thu lạnh lẽo nước trong veo

…

Cá đâu đớp động dưới chân bèo”.

Bức tranh mùa thu được mở rộng theo nhiều khía cạnh, mỗi khía cạnh lại mang đến những khoảnh khắc tạo nên nhiều ấn tượng sâu sắc. Người câu cá thực chất là người thưởng ngoạn cảnh vật, người suy ngẫm và qua đó ta hiểu thêm về tâm sự của vị “Tam nguyên Yên Đổ” nổi tiếng.

Bức tranh thiên nhiên bắt đầu với hình ảnh của ao thu:

“Ao thu lạnh lẽo nước trong veo

Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo”

Những dấu hiệu đầu tiên cho thấy một buổi câu là ao thu và thuyền câu. Chúng ta thấy một hình ảnh quen thuộc thường thấy ở vùng chiêm trũng đồng bằng Bắc Bộ: những chiếc ao nhỏ bé, tĩnh lặng đến mức khiến cho “nước trong veo”. Ao thu lạnh, nhỏ và trong suốt cũng có lẽ là lý do khiến chiếc thuyền câu trở nên “bé tẻo teo” phù hợp với cảnh vật. Chiếc thuyền được đặt trong một không gian yên tĩnh, dường như ngay từ đầu đã là ý định của tác giả, chỉ là một phần trong tổng thể mà không làm xáo trộn không khí vốn có của cảnh vật. Bức tranh ngay từ đầu đã hiện lên với những đường nét hài hòa.

Nhìn tổng quát toàn bộ ao thu, bức tranh thu dần chuyển sang cận cảnh với hình ảnh của sóng. Đó là hình ảnh “sóng biếc theo làn hơi gợn tí”, tức là chỉ là những gợn sóng nhỏ, rất nhẹ. Câu thơ miêu tả nhưng đầy sức gợi. Trong tất cả những chuyển động chậm rãi đó, chiếc lá xuất hiện đột ngột nhưng chỉ làm bức tranh thêm một nét chấm phá nhẹ nhàng:

“Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo”

Khi đọc câu thơ, người ta còn nhận ra nhịp chuyển động trước khi tiếp đất. Đó có thể là tiếp mặt nước – và trong không gian ấy, hình ảnh chiếc lá “khẽ đưa vèo” càng thêm phần đẹp đẽ. Từ xa tới gần, bức tranh tiếp tục được mở rộng về chiều cao, ra xa:

“Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt

Ngõ trúc quanh co khách vắng teo”

Mọi thứ đều toát lên nét buồn bã. Có lẽ là màu xanh ngắt của bầu trời trong “Thu ẩm”, màu xanh đặc trưng của khí thu vùng nhiệt đới, khí thu đồng bằng Bắc Bộ nhưng ở đây nó không trở nên “gắt” như trong câu hỏi “Da trời ai nhuộm mà xanh ngắt” mà hòa hợp hơn với tầng mây trôi lơ lửng.

Lại một lần nữa, góc nhìn của nhân vật trữ tình thay đổi khi nhìn xa về những ngõ trúc uốn lượn, vẫn không thấy dấu vết con người. Chỉ có “khách vắng teo” dường như tạo nên sự yên tĩnh tuyệt đối, chỉ có tác giả – người câu cá – đối diện với một không gian mùa thu buồn bã. Không rõ vì lòng người chứa đầy nhiều tâm sự nên mang điều đó, mang cái nhìn ấy vào cảnh vật hay cảnh vật dường như đồng cảm với tâm sự của con người và thay đổi theo đó, giữa con người và cảnh vật có một sự hài hòa cao độ. Người ta thấy bức tranh mùa thu trở nên hoàn toàn yên tĩnh đến mức:

“Tựa gối ôm cần lâu chẳng được

Cá đâu đớp động dưới chân bèo”

Bài thơ có tựa đề “Thu điếu” (Câu cá mùa thu) và đến cuối bài thơ, hình ảnh người đi câu và công việc đi câu mới được nhắc tới. Tuy nhiên, ngay cả lúc này, vẫn là hình ảnh một người đi câu trầm lặng ngồi “tựa gối ôm cần”.

Mải mê suy nghĩ đến mức chỉ một tiếng “cá đâu đớp động dưới chân bèo” cũng đủ làm người trong cuộc nghe thấy và tỉnh giấc. Chỉ là tiếng cá đớp động, tức những âm thanh rất nhỏ nhưng cũng đủ khiến người đi câu giật mình trở về thực tại.

Qua ngòi bút tinh tế của Nguyễn Khuyến, bức tranh thiên nhiên mùa thu hiện lên thật buồn nhưng cũng thật đẹp. Bài thơ cho ta cảm nhận về một tâm hồn thơ nhạy cảm yêu thiên nhiên và đất nước. Sự gắn bó và tình yêu sâu đậm đặc biệt với vùng đồng bằng chiêm trũng, với những ao chuôm nhỏ, với thuyền câu, lá vàng, ngõ trúc uốn lượn… đã giúp nhà thơ có những cảm nhận tinh tế về thiên nhiên cũng như dành cho nó tình cảm ưu ái đặc biệt. Bài thơ còn là sự gửi gắm những tâm sự thầm kín của một người luôn nặng trĩu suy tư về quê hương, đất nước, về trách nhiệm của bản thân đối với quê hương đất nước mình. Là một trí thức yêu nước, ông không thể ngẩng mặt trước nỗi nhục, nỗi đau vong quốc mà ở đó:

“Vua chèo còn chẳng ra gì

Quan chèo vai nhọ khác chi thằng hề”

Chính nỗi “non nước” không nguôi này làm ông tủi hổ, như lỗi tại bản thân nên mượn thơ mà còn thẹn thùng:

“Áo xiêm nghĩ lại thẹn thân già

Xuân về ngày loạn càng lơ láo”

Mượn tiếng cuốc kêu mà thổ lộ tâm sự:

“Có phải tiếc xuân mà đứng gọi

Hay là nhớ nước vẫn nằm mơ”

Nằm trong bộ ba bài thơ thu nổi tiếng, “Thu điếu” là một trong những bài thơ không chỉ góp phần đưa Nguyễn Khuyến trở thành “nhà thơ của làng cảnh Việt Nam” mà còn làm nên một nhân cách vĩ đại của ông mãi trong lòng người.