Tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự thuộc mặt chủ quan theo luật định

Có thể phân loại các tình tiết giảm nhẹ TNHS được quy định tại khoản 1 Điều 51 BLHS năm 2015 sửa đổi bổ sung năm 2017, các tình tiết giảm nhẹ TNHS thuộc mặt chủ quan của người phạm tội, gồm có: 

1) Người phạm tội đã ngăn chặn hoặc làm giảm bớt tác hại của tội phạm;

2) Người phạm tội tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại hoặc khắc phục hậu quả;

3) Phạm tội lần đầu hoặc thuộc trường hợp ít nghiêm trọng;

4) Người phạm tội tự thú;

5) Người phạm tội thành khẩn khai báo, ăn năn hối cải; 

6) Người phạm tội tích cực hợp tác với cơ quan có trách nhiệm trong việc phát hiện tội phạm hoặc trong quá trình giải quyết vụ án; 

7) Người phạm tội đã lập công chuộc tội 

1. Người phạm tội đã ngăn chặn hoặc làm giảm bớt tác hại của tội phạm (điểm a khoản 1 Điều 51 BLHS 2015): 

Như đã phân tích ở phần lý luận chung, tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội, gây thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt hại cho các quan hệ xã hội được pháp luật hình sự bảo vệ, vì thế nếu người phạm tội có các hành vi nhằm ngăn chặn xuất phát từ nhận thức , ý chí của người phạm tội với mục đích làm giảm bớt sự thiệt hại mà các chủ thể này đã gây ra thì mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội tương ứng đã giảm xuống so với các trường hợp tương tự khác. 

“Ngăn chặn hoặc làm giảm bớt tác hại của tội phạm là trường hợp người phạm tội trong quá trình thực hiện tội phạm hoặc ngay sau khi thực hiện tội phạm (do lỗi cố ý hoặc lỗi vô ý) đã có hành vi không làm cho tác hại của tội phạm xảy ra hoặc làm giảm bớt tác hại của nó.”16 Ở đây, khi xét theo các dấu | hiệu cấu thành tội phạm, có thể thấy : 

– Trường hợp 1, xuất phát từ lỗi vô ý vì quá tự tin của người phạm tội: Người phạm tội nhận thức được tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi do mình thực hiện. Người phạm tội thấy trước hậu quả nguy hại cho xã hội mà hành vi của mình có thể xảy ra. Người phạm tội không mong muốn cho hậu quả nguy hiểm cho xã hội của hành vi của mình xảy ra, cũng không có ý thức để mặc cho hậu quả nguy hiểm cho xã hội xảy ra mà cho rằng hậu quả nguy | hiểm cho xã hội sẽ không xảy ra hoặc có thể ngăn ngừa được. 

– Trường hợp 2, xuất phát từ lỗi vô ý do cẩu thả của người phạm tội: Sự vô ý do cẩu thả không thấy trước hậu quả nguy hiểm cho xã hội của hành vi mà vốn dĩ người đó có nghĩa vụ phải thấy trước và đủ điều kiện để thấy trước hậu quả nguy hiểm cho xã hội bởi hành vi của mình nếu như họ có sự chú ý cần thiết. Người phạm tội không thấy trước hậu quả nguy hiểm cho xã hội là do sự cẩu thả, thiếu sự quan tâm, cẩn thận nên đã vi phạm những quy tắc an toàn xã hội thuộc các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội như các quy định về phòng cháy, về khám chữa bệnh, an toàn giao thông, an toàn lao động... khi thực hiện hành vi nên đã gây ra hậu quả nguy hiểm cho xã hội. 

Trong cả 2 trường hợp nếu trên đều xuất phát từ dấu hiệu thuộc mặt chủ quan của tội phạm. 

Trong thực tiễn, tình tiết ngăn chặn của người phạm tội thể hiện ở việc người phạm tội đã có những hành động, biện pháp cụ thể hạn chế tác hại do hành vi phạm tội của mình gây ra như sau khi vô ý sử dụng công cụ, vật liệu dẫn đến làm cháy nhà đã lao vào chữa cháy, cứu người bị nạn, tài sản hoặc sau khi gây thương tích cho người bị hại đã nhanh chóng đưa họ đi cấp cứu. Sự kết hợp giữa thái hộ tích cực – xuất phát từ ý chí của người phạm tội mong ngăn chặn được tác hại của tội phạm và tác hại đó trên thực tế đã được hạn chế hoặc được ngăn chặn là cơ sở giảm nhẹ TNHS của tình tiết này. 

Luật chỉ quy định đã ngăn chặn hoặc làm giảm bớt tác hại chứ không quy định đã ngăn chặn hoặc làm giảm bớt thiệt hại. Nên cần phân biệt rõ tác hại và thiệt hại, vì đây là yếu tố để xác định đây có phải là tình tiết giảm nhẹ thuộc mặt chủ quan hay không. Thiệt hại là “mất mát, hư hỏng nặng nề về người và của” còn tác hại là “điều có hại”18. Khái niệm thiệt hại và tác hại là hai khái niệm không giống nhau, hai khái niệm này chỉ có thể trùng nhau trong một số trường hợp, ví dụ thiệt hại và tác hại của hành vi gây thương tích cho người khác thì là một nhưng với trường hợp một người thực hiện hành vi buôn bán trái phép chất ma túy thì thiệt hại của tội phạm là số lượng chất ma túy buôn bán trái phép trong khi tác hại là những ảnh hưởng xấu của chất ma túy đối với xã hội, sức khỏe con người. Do vậy, đối với trường hợp này thì tác hại và thiệt hại không phải là một. 

Việc thực hiện hành vi ngăn chặn, giảm bớt tác hại của tội phạm có thể do bản thân chủ thể thực hiện hành vi phạm tội tự phạm làm, tức là xuất phát từ ý chí của người phạm tội hoặc do chủ thể khác giúp đỡ, khuyên bảo, yêu cầu bắt buộc thực hiện. Do đó, điều luật quy định “đã ngăn chặn hoặc làm giảm bớt tác hại” chứ không quy định “tự ngăn chặn hoặc làm giảm bớt tác hại”. Mức độ làm giảm nhẹ TNHS sẽ phụ thuộc vào thái độ của người phạm tội đối với việc ngăn chặn, làm giảm bớt tác hại, khi quyết định hình phạt, hội đồng xét xử thường đề cao việc chủ thể tự mình hành động sẽ được giảm nhẹ TNHS hơn các trường hợp phải để người khác khuyên bảo hoặc bắt buộc. 

Hành động ngăn chặn hoặc làm giảm bớt tác hại tồn tại trên thực tế và đã ngăn chặn được tác hại nếu hành vi này chỉ xảy ra dưới hình thức là một khả năng nhưng không ngăn chặn được hoặc không làm giảm bớt hậu quả của hành vi thì không được coi là tình tiết giảm nhẹ. 

Ví dụ: Nguyễn Văn Anh (A) đánh nhau với Phạm Thị Bích (B) bên bờ sông, A đã đẩy ngã B xuống sông. Biết B không biết bơi, A sợ xảy ra hậu quả B chết đuối nên đã nhảy xuống sông cứu B nhưng bơi gần ra giữa sông thì A đuối sức bị ngợp nước, A tâm lý sợ mình chết đuối nên lại vội vàng bơi vào bờ. Hậu quả là B vẫn bị chết đuối. Trường hợp này của A không được coi là có tình tiết giảm nhẹ ngăn chặn hoặc làm giảm bớt tác hại của tội phạm. Nhưng cũng trong tình huống này, A sợ xảy ra hậu quả B chết nên đã nhảy xuống cứu B và cứu được B, mặc dù trên thực tế B vẫn phải đưa đi cấp cứu vì đuối nước, thì trong trường hợp này, việc ngăn chặn của A đã làm giảm bớt tác hại xảy ra. 

Đây được xem là tình tiết giảm nhẹ TNHS thuộc mặt chủ quan vì xuất phát từ ý chí của người phạm tội. 

Như vậy, để có thể được coi là tình tiết giảm nhẹ TNHS thì hành động của người phạm tội phải thực sự ngăn chặn được hoặc làm giảm bớt được tác hại, nếu họ có hành động nhưng không làm thay đổi kết quả thì không được hưởng tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự này.

2. Người phạm tội tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại hoặc khắc phục hậu quả (điểm b khoản 1 Điều 51 BLHS 2015): 

Khi xét theo yếu tố cấu thành tội phạm, trường hợp này hậu quả của tội phạm đã xảy ra trên thực tế có thể được xếp vào mặt khách quan của tội phạm. Nhưng xét theo phương diện rộng – yếu tố chủ quan của tội phạm thì trong trường hợp này chủ thể thực hiện hành vi đã tự nguyện sửa chữa, bồi thường những thiệt hại do mình gây ra cho bên bị thiệt hại hoặc đã tự nguyện khắc phục hậu quả của tội phạm. Nghĩa là xuất phát từ nhận thức và ý chí của người phạm tội dẫn đến hành động tự nguyện sửa chữa, bồi thường hoặc khắc phục những thiệt hại do mình gây ra. 

Khi nghiên cứu, tác giả thấy rằng có quan điểm cho rằng, 3 hành vi: sửa chữa, bồi thường và khắc phục thiệt hại là một chuỗi các hành vi và chỉ được coi là một tình tiết giảm nhẹ TNHS chung và vì tình tiết này được quy định trong một điều luật và đa số người phạm tội tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại và khắc phục hậu quả đều thể hiện ý nguyện giải quyết hậu quả do hành vi phạm tội của mình gây ra và kết quả thực hiện hành vi này đã ngăn chặn được hậu quả xảy ra của hành vi. Tác giả cho rằng, khắc phục, bồi thường, sửa chữa là ba hành vi có nội dung khác nhau nhưng cùng một tính chất nhằm khắc phục hậu quả tội phạm gây ra nên có thể nói điểm b khoản 1 Điều 51 BLHS năm 2015 quy định ba tình tiết giảm nhẹ cùng nằm trong một điều luật chứ không chỉ là một tình tiết giảm nhẹ. 

“Sửa chữa là chữa lại những cái mà hành vi phạm tội đã gây hư hỏng, làm cho cái đã bị hỏng do hành vi phạm tội của bị cáo gây ra trở lại trạng thái bình thường có thể được như ban đầu”19. Ví dụ: Sửa lại chiếc bàn bị gãy chân, lợp lại mái nhà bị vỡ ngói... Tuy nhiên, trên thực tế có một số trường hợp các tình tiết giảm nhẹ được quy định tại các điều luật khác nhau nhưng lại bị lầm tưởng giống nhau hành động sửa chữa được hiểu nhầm là hành vi khác và ngược lại. Ví dụ: Trong một vụ việc cố ý gây thương tích, người phạm thội sau khi thực hiện hành vi thấy bị hại bị thương, vết thương chảy nhiều máu nên đã băng bó vết thương và đưa bị hại đi bệnh viện cấp cứu. Hành động này được thực hiện với mục đích là để ngăn chặn hậu quả thiệt hại do hành vi gây ra ngay sau khi hành vi hoàn thành chứ không phải là khắc phục hậu quả của hành vi. 

“Bồi thường là việc chủ thể thực hiện tội phạm đền bù thiệt hại do hành vi phạm tội của người phạm tội gây ra, hậu quả này có thể là không thu hồi lại được, làm mất mát, hư hỏng không thể sửa chữa được”20. Ví dụ: Một người do bực tức người bạn thân của mình nên đã đập phá một chiếc xe của một người bạn thân, sau khi hành vi xảy ra, cơ quan điều tra đã thu giữ chiếc xe và tiến hành giám định thiệt hại là hư hỏng hay hủy hoại, và định giá giá trị chiếc xe để làm căn cứ để khởi tố vụ án kết quả chiếc xe bị hư hỏng nặng và không có khả năng sửa chữa nên hành vi này là hành vi hủy hoại tài sản. Để khắc phục hậu quả tội phạm nên chủ thể phạm tội đã tự nguyện trả cho người bạn của mình một khoản tiền bằng giá trị chiếc xe bị đã bị hủy hoại. Chỉ khi hậu quả của hành vi phạm tội là những gì không thể khắc phục được thì vấn đề bồi thường mới được đặt ra và cũng chỉ bồi thường được những thiệt hại về vật chất chứ không thể bồi thường được những thiệt hại về tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự. Như vậy, đặc trưng của tình tiết tự nguyện bồi thường thiệt hại chỉ giới hạn trong phạm vi những thiệt hại về tài sản (vật chất) còn những thiệt hại về nhân thân con người không thể đặt ra vấn đề bồi thường. Đối với trường cố ý gây thương tích, giết người, các tội xâm phạm nhân thân, nếu người phạm tội tự nguyện đưa cho người bị hại hoặc đại diện của họ tiền chữa bệnh, một mai táng phí, tiền trợ cấp khó khăn về vật chất hoặc tinh thần... thì đó không phải là bồi thường thiệt hại mà chỉ có thể coi đó là tự nguyện khắc phục hậu quả. Công văn 212/TANDTC–PC ngày 13/09/2019 thông báo kết quả giải đáp trực tuyến một số vướng mắc trong xét xử có hướng dẫn thêm về trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự có đồng phạm như sau: Khi xem xét, quyết định trách nhiệm bồi thường thiệt hại Tòa án căn cứ vào Điều 48 của Bộ luật Hình sự. Đối với trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong vụ án có đồng phạm được thực hiện theo quy định tại Điều 587 của Bộ luật Dân sự, theo đó thì “Trong trường hợp nhiều người cùng gây thiệt hại thì những người đó phải liên đới bồi thường cho người bị thiệt hại. Trách nhiệm bồi thường của từng người cùng gây thiệt hại được xác định tương ứng với mức độ lỗi của mỗi người; nếu không xác định được mức độ lỗi thì họ phải bồi thường thiệt hại theo phần bằng nhau”. Ngoài ra, để xác định trách nhiệm bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự thì Tòa án có thể tham khảo thêm hướng dẫn tại Nghị quyết số 03/2006/NQ–HĐTP ngày 08–7–2006 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn áp dụng một số quy định của Bộ luật Dân sự năm 2005 về “bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng”. Trong vụ án đồng phạm, dựa vào mức độ lỗi do hành vi của người phạm tội trong vụ án để xác định mức bồi thường của từng cá nhân trong vụ án, nếu trong quá trình điều tra, truy tố, các bị can đã bồi thường thiệt hại cho bị hại tương ứng với mức độ lỗi của bản thân gây ra thì đều phải được áp dụng tình tiết này khi quyết định hình phạt. 

“Khắc phục hậu quả là việc chủ thể phạm tội chủ động khắc phục những thiệt hại do hành vi phạm tội gây nên mà những thiệt hại này không thể bồi thường hoặc sửa chữa được”21. Ví dụ: Hậu quả của hành vi phạm tội là một người mẹ trong gia đình bị gây thương tích nặng, không còn khả năng lao động có thể dẫn đến nhiều hậu quả như gia đình thiếu đi một người lao động nên giảm thu nhập, gây khó khăn trong đời sống gia đình. Nếu người phạm tội tự nguyện đưa cho gia đình một khoản tiền để chi trả chi phí chăm sóc các con của người mẹ đó đến tuổi trưởng thành, chi phí chữa bệnhthì được coi là tình tiết giảm nhẹ, khắc phục hậu quả. Việc khắc phục hậu quả chỉ cần các chi phí hợp lý và được bị hại hoặc đại diện gia đình bị hại chấp nhận thì vẫn có thể áp dụng tình tiết này. 

Trường hợp quá trình giải quyết vụ án hình sự, xuất hiện hai hoặc ba hành vi giảm bớt trách nhiệm hình sự cùng thuộc tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự này, nếu người phạm tội chỉ tự nguyện sửa chữa thì xác định người phạm tội đã tự nguyện sửa chữa thiệt hại, không được xác định cả tình tiết bồi thường hoặc khắc phục hậu quả; nếu người phạm tội vừa tự nguyện sửa chữa, vừa tự nguyện bồi thường, vừa tự nguyện khắc phục hậu quả thì nên coi họ có cả ba tình tiết giảm nhẹ. 

Yếu tố tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả là hai yếu tố cấu thành nên tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự này. Đây là sự kết hợp giữa thiệt hại trên thực tế đã được khắc phục ở một mức độ nhất định là cơ sở giảm nhẹ TNHS và thái độ tự nguyện xuất phát từ ý chí trong khắc phục hậu quả của tội phạm. Nếu chỉ có một trong hai yếu tố này thì không được áp dụng điểm b khoản 1 Điều 51 BLHS năm 2015. Do đó, mức độ giảm nhẹ TNHS của tình tiết này hoàn toàn phụ thuộc vào cả mức độ sửa chữa, bồi thường thiệt hại hoặc khắc phục hậu quả lẫn sự tự nguyện, tức là ý chí của người phạm tội mà người phạm tội đã thực hiện. Đây cũng là trường hợp khó khi xếp tình tiết này thuộc tình tiết giảm nhẹ TNHS thuộc mặt chủ quan hay thuộc mặt khách quan của tội phạm. Ngoài ra, khi áp dụng tình tiết này cần chú ý một số đặc điểm sau: 

Thứ nhất, đối với tình tiết tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại hoặc khắc phục hậu quả, người phạm tội phải xuất phát từ nhận thức và ý chí của bản thân: tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại hoặc khắc phục hậu quả mới được coi là tình tiết giảm nhẹ TNHS thuộc mặt chủ quan. Nếu hành động này xuất phát do từ việc người khác hoặc của cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội tác động dẫn đến chủ thể phạm tội mới khắc phục hậu quả, sửa chữa hoặc bồi thường thì không được coi là tình tiết giảm nhẹ TNHS thuộc mặt chủ quan mà có thể được coi là tình tiết giảm nhẹ quy định tại khoản 2 Điều 51 BLHS năm 2015. Tại mục 1.1 Nghị quyết số 01/2006/NQ–HĐTP ngày 12/5/2006 của Hội đồng thẩm phán TAND tối cao hướng dẫn áp dụng một số quy định của Bộ luật hình sự hướng dẫn sự tự nguyện của người phạm tội bao gồm cả các trường hợp khác như sau: 

“a) Bị cáo là người từ đủ 14 tuổi nhưng chưa đủ 15 tuổi khi phạm tội và cha, mẹ của họ đã tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả do hành vi phạm tội của bị cáo gây ra;

b) Bị cáo là người từ đủ 15 tuổi nhưng chưa đủ 18 tuổi khi phạm tội và cha, mẹ của họ đã tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả do hành vi phạm tội của bị cáo gây ra, nếu bị cáo không có tài sản;

c) Bị cáo (không phân biệt là người đã thành niên hay người chưa thànhniên) hoặc cha, mẹ của bị cáo chưa thành niên đã tự nguyện dùng tiền, tài sản để sửa chữa, bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả do hành vi phạm tội của bị cáo gây ra, những người bị hại, nguyên đơn dân sự hoặc người đại diện hợp pháp của họ từ chối nhận, nếu số tiền, tài sản đó đã được giao cho cơ quan tiến hành tố tụng, cơ quan thi hành án hoặc cơ quan có thẩm quyền khác quản lý để thực hiện việc sửa chữa, bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả do hành vi phạm tội của bị cáo gây ra;

d) Bị cáo (không phân biệt là người đã thành niên hay người chưa thành niên) hoặc cha, mẹ của bị cáo chưa thành niên xuất trình được chứng cứ chứng minh là họ đã tự nguyện dùng tiền, tài sản để sửa chữa, bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả do hành vi phạm tội của bị cáo gây ra, những người bị hại, nguyên đơn dân sự hoặc người đại diện hợp pháp của họ từ chối nhận và họ đã đem số tiền, tài sản đó về nhà cất giữ để sẵn sàng thực hiện việc bồi thường khi có yêu cầu; 

đ) Bị cáo không có tài sản để bồi thường nhưng đã tích cực tác động, đề nghị cha, mẹ hoặc người khác (vợ, chồng, con, anh, chị, em, bạn...) sửa chữa, bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả và những người này đã thực hiện việc sửa chữa, bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả do hành vi phạm tội của bị cáo gây ra;

e) Bị cáo không có trách nhiệm sửa chữa, bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả do hành vi phạm tội của mình gây ra (ví dụ việc bồi thường thiệt hại thuộc trách nhiệm của chủ sở hữu nguồn nguy hiểm cao độ) nhưng đã tự nguyện dùng tiền, tài sản của mình để sửa chữa, bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả hoặc đã tích cực tác động, đề nghị cha, mẹ hoặc người khác sửa chữa, bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả (nếu bị cáo không có tài sản để bồi thường và những người này đã thực hiện việc sửa chữa, bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả do hành vi phạm tội của bị cáo gây ” 

Thứ hai, để xác định thời điểm và mức độ để coi là tự nguyện khắc phục hậu quả, sửa chữa, bồi thường thiệt hại, ta cần căn cứ vào thời điểm mà người phạm tội thực hiện việc đó, nếu người phạm tội tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả trước khi mở phiên tòa xét xử sơ thẩm thì đây là trường hợp đương nhiên được hưởng tình tiết này. Nhưng nếu việc bồi thường thiệt hại có thể diễn ra ngay trong phiên tòa và được bị hại hoặc đại diện gia đình bị hại đồng ý thì có thể xem xét để áp dụng tính tình tiết này cho bị cáo. 

Ngoài ra, điều luật không quy định rõ người phạm tội tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả ở mức độ nào, toàn bộ hay một phần so với thiệt hại hoặc hậu quả mà họ gây ra thì được hưởng tình tiết giảm nhẹ này. Qua thực tiễn xét xử, tòa án vẫn coi trường hợp người phạm tội chỉ sửa chữa, bồi thường thiệt hại hoặc khắc phục hậu quả một phần đều là tình tiết giảm nhẹ miễn là xuất phát từ ý chí tự nguyện của người phạm tội thì được xếp vào tình tiết giảm nhẹ TNHS thuộc mặt chủ quan. Trên thực tiễn, việc bồi thường hoặc khắc phục toàn bộ thiệt hại do tội phạm gây ra là căn cứ để giảm nhẹ đáng kể mức độ TNHS. Điều này khuyến khích người phạm tội huy động mọi nguồn lực kinh tế để thực hiện việc bồi thường. Khi đánh giá mức sửa chữa, bồi thường hoặc khắc phục để giảm nhẹ TNHS như thế nào cũng cần phải căn cứ vào thiệt hại đã xảy ra so với khả năng kinh tế trước mắt và lâu dài của người phạm tội. 

Trường hợp xét thấy ý thức người phạm tội đã cố gắng hết sức với khả năng của mình như đi bán tài sản, đi vay, mượn... để sửa chữa, bồi thường thiệt hại nhưng mới chỉ bù lại phần nào thiệt hại vì thiệt hại gây ra quá lớn so với khả năng kinh tế trước mắt cũng như lâu dài của họ thì cần đưa Tòa án xem xét khả năng để cho họ được hưởng tình tiết giảm nhẹ TNHS này ở mức cao hơn những trường hợp khác. 

Cùng một tình tiết giảm nhẹ nhưng đối với tội phạm khác nhau thì mức độ giảm nhẹ cũng khác nhau, cùng phạm một tội và cùng có tình tiết giảm nhẹ như nhau nhưng đối với bị cáo khác nhau thì mức độ giảm nhẹ cũng khác nhau; mức độ giảm nhẹ của mỗi tình tiết còn phụ thuộc vào những điều kiện khách quan khi hành vi phạm tội được thực hiện... Vì vậy, khi xác định mức độ giảm nhẹ của các tình tiết cần phải căn cứ vào hành vi phạm tội mà bị cáo thực hiện, các yếu tố khách quan khác có liên quan đến vụ án để áp dụng mức hình phạt cho phù hợp. Ví dụ: Một bị cáo gây thiệt hại 700 triệu đồng nhưng có hoàn cảnh gia đình đặc biệt khó khăn đã bán hết các tài sản có giá trị, vay mượn người khác để bồi thường thiệt hại cũng chỉ được 350 triệu đồng thì mức độ giảm nhẹ sẽ nhiều hơn so với một bị cáo cũng gây thiệt hại 700 triệu đồng và cũng bồi thường được 350 triệu đồng nhưng thu nhập hàng tháng trên một tỷ đồng. 

Ngoài ra, cần phân biệt tình tiết “tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại hoặc khắc phục hậu quả” với tình tiết “ngăn chặn hoặc làm giảm bớt tác hại của tội phạm”. Nếu trong trường hợp thứ hai tác hại của tội phạm đang trong quá trình phát sinh mà người phạm tội đã có hành động chủ động ngăn chặn tác hại của nó thì trong trường hợp thứ nhất, hậu quả của tội phạm đã xảy ra trên thực tế, người phạm tội chỉ có hành vi khắc phục những thiệt hại đó. Điều này ảnh hưởng đến đánh giá về giá trị giảm nhẹ TNHS của mỗi tình tiết. Tình tiết ngăn chặn hoặc làm giảm bớt tác hại của tội phạm cần được coi là có mức độ giảm nhẹ TNHS hơn so với tình tiết tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại hoặc khắc phục hậu quả. 

Tóm lại, ở tình tiết này , mặc dù sự ảnh hưởng của yếu tố khách quan là có “thiệt hại xảy ra trên thực tế” có thể xếp đây là tình tiết giảm nhẹ TNHS thuộc mặt khách quan. Nhưng khi phân tích dựa trên ý chí và nhận thức xuất phát từ chính người phạm tội, Tòa án có thể xếp đây là tình tiết giảm nhẹ TNHS thuộc mặt chủ quan.

3. Phạm tội lần đầu và thuộc trường hợp ít nghiêm trọng (điểm i khoản 1 Điều 51 BLHS 2015): 

Tình tiết giảm nhẹ này thể hiện chính sách hình sự của nhà nước là trừng trị kết hợp giáo dục, vừa đáp ứng yêu cầu cá thể hóa hình phạt vừa thể hiện rõ tính nhân đạo, khoan hồng đối với người phạm tội. Đây không phải là tình tiết giảm nhẹ TNHS mới được quy định trong BLHS năm 2015 mà nó được quy định trong BLHS Việt Nam từ năm 1985. Về cơ bản, tình tiết này vẫn được giữ nguyên qua nhiều lần BLHS có sửa đổi, bổ sung hoặc thay mới và hiện được quy định tại điểm i khoản 1 Điều 51 BLHS năm 2015. Đồng thời, đây là tình tiết thể hiện sự chiếu cố của nhà lập pháp đối với người chưa bao giờ thực hiện hành vi phạm tội nhưng vì: 

– Trường hợp 1, ý chí chủ quan của người phạm tội , xuất phát từ lỗi cố ý hoặc lỗi vô ý của người phạm tội dẫn đến hành vi phạm tội lần đầu và thuộc trường hợp ít nghiêm trọng. Trong trường hợp này, tình tiết giảm nhẹ TNHS được xếp vào tình tiết giảm nhẹ TNHS thuộc mặt chủ quan của tội phạm xét theo yếu tố cấu thành tội phạm nếu thỏa mãn được các câu hỏi sau: 

(1)Lý trí và ý chí của người phạm tội đối với những biểu hiện bên ngoài (mặt khách quan khi thực hiện hành vi tội phạm như thế nào?

(2) Điều gì thúc đẩy người phạm tội thực hiện hành vi khách quan nguy hiểm cho xã hội ? (động cơ). (3) Người phạm tội nhằm đạt được gì qua việc thực hiện hành vi khách quan nguy hiểm cho xã hội? (mục đích). 

– Trường hợp 2, xuất phát từ hoàn cảnh bên ngoài tác động hoặc yếu tố nhân thân của người phạm tội dẫn đến hành vi phạm tội lần đầu và thuộc trường hợp ít nghiêm trọng . Trong trường hợp này, tình tiết giảm nhẹ TNHS không thuộc mặt chủ quan của tội phạm. 

Để áp dụng tình tiết giảm nhẹ này đòi hỏi người phạm tội phải thỏa mãn đồng thời cả hai điều kiện đó là : phạm tội lần đầu và phải thuộc trường hợp ít nghiêm trọng. Hay nói cách khác, nếu tách hai nội dung này ra thì giữa “phạm tội lần đầu” và “thuộc trường hợp ít nghiêm trọng” không liên quan gì với nhau, nhưng nhà làm luật quy định: “Phạm tội lần đầu và thuộc trường hợp ít nghiêm trọng” là một tình tiết giảm nhẹ với việc dùng liên từ “và” để gắn hai nội dung (hai vế) với nhau thì cả hai nội dung (hai vế) là điều kiện cần và đủ để xác định có được coi là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự hay không. Tuy nhiên khi xác định nội dung tình tiết giảm nhẹ này thì chúng ta phải xác định từng vế, trên cơ sở đó mới có thể xác định người phạm tội có thuộc trường hợp tình tiết giảm nhẹ TNHS nói chung, tình tiết giảm nhẹ TNHS thuộc mặt chủ quan hay không. 

Tình tiết “phạm tội lần đầu” chỉ có ý nghĩa giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội nếu việc lần đầu phạm tội đó “thuộc trường hợp ít nghiêm trọng”. “Thuộc trường hợp ít nghiêm trọng” chính là vế thứ hai, để khẳng định xác thực rằng đây chính là điều kiện cần và đủ của tình tiết giảm nhẹ TNHS này. 

• Phạm tội lần đầu 

Sau khi Bộ luật Hình sự 2015 có hiệu lực pháp luật, tại Công văn số | 01/2017/GĐ–TANDTC ngày 07/4/2017 của Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn giải đáp về tình tiết “phạm tội lần đầu và thuộc trường hợp ít nghiêm trọng” quy định tại điểm i khoản 1 Điều 51 BLHS được hiểu như sau: Phạm tội lần đầu là từ trước đến nay chưa phạm tội lần nào. Nếu trước đó đã phạm tội và bị kết án, nhưng đã được xóa án tích hoặc chưa bị kết án, nhưng đã hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự hoặc chưa bị kết án, chưa hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự nay bị truy cứu trách nhiệm hình sự trong cùng lần phạm tội sau, thì không được coi là phạm tội lần đầu. Song, có rất nhiều quan điểm khác nhau về vấn đề này: 

Quan điểm thứ nhất, phạm tội lần đầu là lần đầu bị đưa ra xét xử, vì chỉ có Toà án mới có thẩm quyền quyết định hình phạt, một người chỉ bị Toà án đưa ra xét xử thì mới có việc quyết định hình phạt và chỉ khi quyết định hình phạt thì Toà án mới căn cứ vào các tình tiết giảm nhẹ. Nếu người phạm tội đã có nhiều lần phạm tội nhưng chưa có lần nào bị Toà án kết án thì vẫn được coi là phạm tội lần đầu. 

Quan điểm thứ hai, phạm tội lần đầu là lần đầu tiên bị kết án. Quan điểm nầy cho rằng để được coi là phạm tội lần đầu bao gồm cả trường hợp trước đó đã phạm tội và bị kết án, nhưng đã được xóa án tích hoặc chưa bị kết án, nhưng đã hết thời hiệu truy cứu TNHS hoặc chưa bị kết án, chưa hết thời hiệu truy cứu TNHS nay bị truy cứu TNHS trong cùng lần phạm tội sau. 

Quan điểm thứ ba, phạm tội lần đầu đầu là từ trước tới nay chưa phạm tội lần nào. Quan điểm này cho rằng phạm tội lần nào là phải chưa từng có hành vi nguy hiểm cho xã hội xâm phạm một trong những khách thể được Luật hình sự bảo vệ thỏa mãn các dấu hiệu về tội phạm được quy định tại khoản 1 Điều 8 BLHS năm 2015, cụ thể “Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong Bộ luật hình sự, do người có năng lực trách nhiệm hình sự hoặc pháp nhân thương mại thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý, xâm phạm độc lập, chủ quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ Tổ quốc, xâm phạm chế độ chính trị, chế độ kinh tế, nền văn hóa, quốc phòng, an ninh, trật tự, an toàn xã hội, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, xâm phạm quyền con người, quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, xâm phạm những lĩnh vực khác của trật tự pháp luật xã hội chủ nghĩa mà theo quy định của Bộ luật này phải bị xử lý hình sự.”. Cá nhân tác giả ủng hộ quan điểm này, vì luật quy định “phạm tội lần đầu” chứ không quy định “bị kết án lần đầu” hay “bị xét xử lần đầu”. Phạm tội là hành vi xâm phạm đến các quan hệ xã hội mà Luật hình sự bảo vệ, không phụ thuộc vào việc người có hành vi đó bị xử lý như thế nào. Một người có hành vi phạm tội có thể bị Toà án kết án, có thể bị xử phạt hành chính, có thể được miễn truy cứu trách nhiệm hình sự nhưng họ vẫn bị coi là đã phạm tội nên lần phạm tội bị Toà án đang xét xử thì không thể coi là “phạm tội lần đầu” được. “Phạm tội lần đầu là một khái niệm độc lập không liên quan đến các chế định khác có liên quan đến phạm tội nhiều lần như: tái phạm hoặc tái phạm nguy hiểm; tiền án hoặc tiền sự. Một người có thể phạm tội nhiều lần nhưng có thể không bị xác định là tái phạm hoặc tái phạm nguy hiểm, hoặc không bị xác định là tiền án hoặc tiền sự, nhưng vẫn bị coi là đã tội phạm.”