Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân thương mại

Để thực hiện tốt nguyên tắc mọi hành vi phạm tội do người thực hiện phải được phát hiện kịp thời, xử lý nhanh chóng, công minh theo đúng quy định của pháp luật, Bộ luật Hình sự quy định về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự là một trong những căn cứ quan trong để Tòa án quyết định hình phạt cụ thể đối với người phạm tội, hay pháp nhân phạm tội. Vậy pháp luật Hình sự có những quy định gì về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân phạm tội?

Căn cứ pháp lý:

– Bộ luật hình sự 2015 sửa đổi bổ sung 2017.

1. Tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự là gì?

“Trách nhiệm hình sự là trách nhiệm của người phạm tội phải chịu những hậu quả pháp lý bất lợi về hành vi phạm tội của mình”. Hiện nay, Bộ luật Hình sự năm 2015 đã bổ sung thêm quy định chủ thể của tội phạm ngoài cá nhân là người phạm tội thì hiện nay bao gồm cả pháp nhân thương mại nên khái niệm trách nhiệm hình sự cũng cần phải được hiểu đầy đủ là trách nhiệm của người phạm tội hoặc pháp nhân thương mại phải chịu những hậu quả pháp lí bất lợi về hành vi phạm tội của mình. Trách nhiệm trong lĩnh vực pháp luật nói chung thường được hiểu theo hai nghĩa: là chức trách, nghĩa vụ, bổn phận phải làm hoặc là hậu quả pháp lý của việc vi phạm pháp luật.

Trách nhiệm hình sự là một dạng của trách nhiệm pháp lý phản ánh mối quan hệ đặc biệt giữa Nhà nước với người phạm tội khi người đó thực hiện tội phạm . Do vậy, để nhận thức đầy đủ và toàn diện về Trách nhiệm hình sự, việc nghiên cứu khái niệm Trách nhiệm hình sự không chỉ dừng lại ở trách nhiệm của người phạm tội trước nhà nước mà cần được xem xét đồng thời từ hai góc độ thực hiện hoạt động truy cứu Trách nhiệm hình sự từ phía Nhà nước và người phạm tội phát sinh từ thời điểm tội phạm được thực hiện ”. Mối quan hệ này không chỉ được điều chỉnh bởi luật hình sự mà bởi cả luật tố tụng hình sự và pháp luật về thi hành án. Nội dung của Trách nhiệm hình sự là hậu quả pháp lý của việc phạm tội thể hiện ở chỗ người gây ra tội phải chịu trách nhiệm trước Nhà nước. “Hậu quả pháp lí của việc thực hiện tội phạm đối với người phạm tội không chỉ thể hiện ở trách nhiệm cuối cùng của người phạm tội là bị kết án và phải chịu hình phạt nhất định mà còn thể hiện cả ở việc bị truy cứu Trách nhiệm hình sự ” .

Theo quy định tại Điều 50, BLHS năm 2015, sửa đổi bổ sung năm 2017: Khi quyết định hình phạt thì Tòa án sẽ căn cứ vào quy định của Bộ luật hình sự, cân nhắc đến tính chất cũng như mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, nhân thân người phạm tội, tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự và tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự. Chính vì vậy, việc cân nhắc đến tình tiết tăng nặng và giảm nhẹ trách nhiệm hình sự là một căn cứ để quyết định hình phạt, là một trong những yếu tố để cá thể hóa hình phạt .

Trong quá trình quyết định hình phạt đối với người phạm tội, việc nhận thức thống nhất về vai trò của tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự để xem xét, cân nhắc và áp dụng chính xác tình tiết này trong thực tiễn là nhiệm vụ rất quan trọng của các Tòa án hiện nay.

Có thể thấy: Tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự là những tình tiết được quy định trong BLHS , phản ánh mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, khả năng cải tạo giáo dục của người phạm tội. Tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự có ý nghĩa trong việc quyết định hình phạt , làm tăng hình phạt trong giới hạn một khung hình phạt nhất định. Trên tất cả có thể thấy được những ý nghĩa quan trọng của tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong việc quyết định hình phạt là làm tăng hình phạt trong giới hạn một khung hình phạt nhất định. Không giống như khi áp dụng tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, cho phép Tòa án có thể coi những tình tiết không thuộc các trường hợp được ghi nhận trong BLHS là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, ( được áp dụng khi ghi rõ lý do giảm nhẹ trong bản án ) .

2. Đặc điểm của tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự:

Tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự là yếu tố làm cho thay đổi mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội theo hướng nghiêm trọng hơn trong phạm vi một cấu thành tội phạm. Tình tiết này không có ý nghĩa trong việc định tội, mà chỉ có ý nghĩa trong việc lượng hình. Như đã biết, tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong Bộ luật hình sự, do người có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện một cách vô ý hoặc cố ý nhằm xâm hại đến khách thể được luật hình sự bảo vệ. Mỗi một tội phạm dù nặng hay nhẹ thì đều được cấu thành bởi các mặt khách quan, mặt chủ quan, khách thể và chủ thể. Mỗi một hành vi gây thiệt hại cho các quan hệ xã hội thỏa mãn đầy đủ những yếu tố đó thì đồng nghĩa với việc nó đã mang tính nguy hiểm cho xã hội .

– Thứ nhất, tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự là tình tiết có tính luật định

– Thứ hai, tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự là tình tiết làm tăng mức độ nguy hiểm cho xã hội của trường hợp phạm tội trong phạm vi một cấu thành tội phạm cụ thể, do đó làm tăng mức hình phạt phải chịu trong phạm vi một khung hình phạt.

– Thứ ba, một tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự chỉ được áp dụng một  trong vụ án hình sự chỉ những tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự nào liên quan đến vụ án hình sự đang xử lý mới được áp dụng trong vụ án đó. Trong một vụ án đồng phạm, nếu tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự thuộc về riêng từng đồng phạm, thì chỉ áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự đó đối với cá nhân người phạm tội đó .

– Thứ tư, tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự hình sự chỉ được áp dụng sau khi đã định tội danh và khung hình phạt phải được xác định trước sau đó mới cân nhắc đến tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự Đây chính là thứ tự bắt buộc phải thực hiện khi áp dụng tình tiết tăng nặng trên thực tế. Đặc điểm này gắn liền với nhiệm vụ, vai trò của tình tiết tăng nặng trong một vụ án hình sự cũng như mối quan hệ của nó với việc định tội danh và quyết định hình phạt .

3. Tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân phạm tội:

Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự áp dụng đối với pháp nhân thương mại được quy định rõ ràng tại Điều 85, Bộ luật Hình sự 2015 sửa đổi bổ sung 2017:

1. Chỉ các tình tiết sau đây mới là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự:

a) Câu kết với pháp nhân thương mại khác để phạm tội;

b) Cố ý thực hiện tội phạm đến cùng;

c) Phạm tội 02 lần trở lên;

d) Tái phạm hoặc tái phạm nguy hiểm;

đ) Lợi dụng hoàn cảnh chiến tranh, tình trạng khẩn cấp, thiên tai, dịch bệnh hoặc những khó khăn đặc biệt khác của xã hội để phạm tội;

e) Dùng thủ đoạn tinh vi để phạm tội hoặc nhằm trốn tránh, che giấu tội phạm.

2. Các tình tiết đã được Bộ luật này quy định là dấu hiệu định tội hoặc định khung hình phạt thì không được coi là tình tiết tăng nặng.

Muốn xác định và áp dụng đúng tình tiết tăng nặng cần có một số nguyên tắc sau :

+ Xác định đúng và đủ tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự: Việc xác định đúng và đủ tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự rất quan trọng . Nếu xác định thiếu hoặc thừa đều dẫn đến những hậu quả là quyết định hình phạt không đúng. Đặc biệt là việc nhận biết tình tiết đó trong những trường hợp phạm tội có sự đan xen giữa những tình tiết được ghi nhận là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự với nhau, giữa tình tiết định tội, định khung hình phạt với tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự, giữa tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự với tình tiết thuộc về nhân thân của người phạm tội, giữa tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự với tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự .

+ Tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự của hành vi nào thì chỉ được áp dụng thì chỉ được áp dụng đối với hành vi phạm tội đó: Đây cũng là vấn đề thực tiễn xét xử, khi quyết định hình phạt Hội đồng xét xử thường vi phạm mặc dù trong phần xét thấy của bản án, đã xác định đúng và đủ tình tiết tăng nặng nhưng trong phần quyết của bản án lại áp dụng không đúng dẫn đến việc quyết định hình phạt không đúng. Ngoài ra, khi áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội, Tòa án phải làm sáng tỏ ý thức chủ quan của người phạm tội để xét trường hợp này họ có phải thấy trước hoặc có thể thấy trước được tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự hay không, thì mới được áp dụng những tình tiết tăng nặng đó.

+ Đánh giá đúng mối quan hệ giữa tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự với tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự khi quyết định hình phạt. Đây là điểm khác biệt so với tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự. Chúng ta đều biết ý nghĩa của tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự là làm giảm mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội trong phạm vi khung hình phạt so với những trường hợp tương tự.

Theo quy định tại Điều 50 , Bộ luật hình sự 2015 sửa đổi bổ sung 2017, liên quan đến căn cứ quyết định hình phạt tại khoản 1 ghi nhận: “Khi quyết định hình phạt , Tòa án căn cứ vào quy định của Bộ luật này, cân nhắc tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội , nhân thân người phạm tội , tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự ” .

Như vậy, trong trường hợp tội không có tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự thì Tòa án nhân dân chỉ cần căn cứ vào các quy định của Bộ luật hình sự, tính chất cũng như mức độ nguy hiểm cho xã hội và nhân thân của người phạm tội để quyết định hình phạt. Trong trường hợp phạm tội, người phạm tội chỉ có tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự mà không có tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự thị Tòa án nhân dân phải quyết định hình phạt nặng hơn đối với người phạm tội so với các trường hợp phạm tội tương tự khác nhưng không có tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự, tùy theo số lượng và mức độ ảnh hưởng của tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự. Trường hợp có cả tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự và tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự thì Tòa án nhân dân cần phải cân nhắc những tình tiết này .